TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Avrupalılarca “prens” olarak nitelendirilecek Saba­haddin Bey’in çabasıyla, uzun süreden beri bir araya gelemeyen muhalif gruplar, 4-9 Şubat 1902’de bir araya gelerek Birinci Jön Türk Kongresi düzenlendi. Ancak bu kongre istenilen güç birliğini sağlayamadı.

Hiç kuşkusuz Meşrutiyet’in ilânına giden sü­reçte Rumeli’deki örgütlenme ve İttihad ve Terâkki Cemiyeti’nin bu bölgedeki eylemleri belirleyici bir role sahip olmuştur. Selanik’te 1906’da araların­da Bursalı Mehmed Tahir, Rahmi, Ömer Naci ve Talat Bey’in bulunduğu 10 kişi Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ni kurmuşlardır. Selanik kentinin sos­yo-ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı Cemiyet’in daha yaygın bir şekilde örgütlenmesini kolaylaştır­dı.

Avrupalı güçlerin baskısı sonucunda Islahat Fermanı’yla Hristiyan topluluklara aşırı haklar ve imtiyazlar tanındığı görüşünde olan Yeni Osmanlıların popüler ismi olan Namık Kemal, Osmanlıcılığı savunmaktadır. Ona göre uygarlık düzeni adaletle sağlanabilirdi. Adalet ise “Osmanlı ümmetinin hukuki müsavatı” ile gerçekleşebilirdi. Tüm bu siyasal modernleşmenin kilit kavramı ise meşveretti. Namık Kemal’in söyleminde bir parla­mentonun açılması ve ülkedeki çeşitli unsurların bu parlamentoda temsil edilmesi önemli bir yer tutuyordu.

1908 Devrimi’nden önce ülke­nin kurtarılmasına ilişkin ideolojik arayışta Yusuf Akçura ve onunla özdeşleşen “Üç Tarz-ı Siyaset” başlıklı makale özel bir yere sahiptir. Enver Ziya Karal’a göre bu makale tez niteliğindedir.

Türk modernleşmesi, İslam ve laiklik üzerine ça­lışmalarıyla tanınan Şerif Mardin, İslamcılık düşün­cesine ait ilk kıpırtıların 17. yüzyılda Hindistan’da ortaya çıktığını öne sürmektedir (Mardin, 1985: 1404-1405). Ancak bu düşüncenin bir ideoloji hâline gelmesinin 19. yüzyılın ikinci yarısını buldu­ğunu iddia etmektedir. Batı’nın Osmanlı Devleti’ne saldırması İslamcılık düşüncesinin bir akım/ideoloji hâline dönüşmesini hızlandırmıştır.

İslamcılık düşüncesi II. Abdülhamid dönemin­de iç ve dış siyasette etkili bir araç olarak kullanıl­dı. II. Abdülhamid, sultan-hükümdar vasfı yerine “halifelik” vasfının kullanılmasına önem verdi. Halifelik makamının itibarını arttırmaya çalıştı. Ona göre “halifenin” bir sözü bütün Müslümanları harekete geçirmeye yeterli olacaktı. Hindistan’da bir sözü ile İngiltere’nin egemenliğini sarsacağını iddia etmekteydi.

Macar Türkoluğu Arminius Vambery’in eserlerinde, Türk, Macar, Fin ve Estonyalıların Turan dil ve ırk gruplarına bağlı olduğunu öne sürmüş, Türklerin dil, kültür ve medeniyet konu­sundaki ürünlerini ele almıştır. Fransız Antoine Isaac Silvestre de Sacy, Alman Wilhelm Radloff ve Orhun nehri yakınlarındaki eski Türk yazıtlarını çözen Danimarkalı Wilhelm Thomsen’un Türk aydınları üzerinde izler bırakarak, Türkçülük dü­şüncesinin ortaya çıkmasında etkili olduğu söyle­nebilir.

II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Batıcılar İstanbul’da yayımlanan Mehtap adlı derginin (ka­patılınca Şebtab) etrafında toplanmışlar ve Batılı­laşmanın zorunlu olduğunu savunmuşlardır. Hiç kuşkusuz Abdullah Cevdet’in 1904’ten itibaren çıkarmaya başladığı İctihad dergisi bu akımın en önemli yayın organı olmuştur.

Prens Sabahaddin formüle ettiği yönetim tar­zında Vilâyet Umumî Meclislerinin, yerel yöne­tim, inzibat (güvenlik), adliye, bayındırlık, maliye, mülk edinme (mülkiyet) ve eğitim konularında geniş yetkilere sahip olacaktı. Âdem-i merkeziyetçi yönetimde vilayetlerin birkaçının bir araya getiril­mesiyle bölgesel taksimata gidilecekti ve bu çer­çevede yerel yönetim örgütleri kurulacaktı.

Osmanlı Sosyalist Partisi, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin baskıcı tutumu nedeniyle etkili bir siyasi çalışma yürütemedi. Yayın organı sıkıyöne­tim mahkemesi tarafından sık sık kapatıldı ve bazı üyeleri sürgüne gönderildi. İştirak dergisinin kapa­tılması üzerine Sosyalist, İnsaniyet ve Medeniyet gazeteleri partinin yayın organı olmuşlardı. Osmanlı Sosyalist Partisi 1911’de uğradığı ta­kibat ve siyasi baskı nedeniyle çalışmalarını Paris’e kaydırmış ve burada Dr. Refik Nevzat’ın çabalarıy­la bir şube oluşturmuştur. Ayrıca bir “Islahat Prog­ramı” yayımlamıştır.

Osmanlı İttihad ve Terâkki Cemiyeti başta olmak üzere çeşitli muhalif grupların baskısı sonucu, “istibdatçı” olarak nitelendirilen II. Abdülhamid rejimine 23 Temmuz 1908’de son verildi ve Meşrutiyet ikinci kez ilan edildi.

II. Abdülhamid’in yönetim anlayışına iki darbe girişimiyle karşılık verildi. İlki, ünlü Jön Türk liderlerinden Ali Suavi’nin 20 Mayıs 1878’de giriştiği Çırağan Sarayı baskınıdır. İkincisi ise Cleanthi Sca- lieri ve Aziz Bey Komitesi’nin Temmuz 1878 girişimidir.

Tıbbiye-i Şahâne de (Askerî Tıbbiye) İbrahim Temo, İshak Sükûtî, Abdullah Cevdet ve Mehmed Reşit adında dört öğrenci, 3 Haziran 1889’da İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ni kurmuşlardır.

Bülent Tanör’e göre, Meşrutiyet’in ikinci kez ilân edilmesi, “Türk ve Türk olmayan unsurların demokratik ve liberal bir anlaşma zemini içinde giriştikleri ilk ve son hareketti”.

Fransa’nın devrimden sonra Avusturya'yı diz çöktürerek Avrupa’nın yükselen gücü olmasına ve dolaylı olarak Osmanlı'da Osmanlıcılık görüşünün güç kazanmasına neden olan anlaşma 17 Ekim 1797 tarihli Campo Formio Antlaşması'dır.

Kanun-i Esasi 1876 yılında yürürlüğe konulmuştur.

Fransız ordusunun parlak generali olan Napolyon Bonapart’ın birlikleriyle 1799’da Mısır’a çıkması ve bir bildiri yayımlaması Osmanlı Devletini doğuda köşeye sıkıştırdı.

II. Abdülhamid, Meclis-i Mebusan’ı 13 Şubat 1878’de feshettikten sonra kurduğu mutlakiyet rejiminde İslamcılık düşüncesine meyletti.

Prens Sabahaddin liberalizm ile Osmanlıcılığı sentezlemeye çalıştı. 1901 tarihli “Umûm Osmanlı Vatandaşlarına Beyannâme” başlıklı bildirisinde ülkede bulunan bütün etnik unsurların özgürlük isteyen temsilcilerinin mensup bulundukları topluluk adına Padişah’a karşı güç birliğine gitmeleri çağrısında bulunmuştu.

Yusuf Akçura’nın “Osmanlı Türkleri içinde ilk Türkçü” diye takdim ettiği Ahmet Vefik Paşa, 1863- 1864’te Çağataycadan Osmanlı Türkçesine Ebûl Gazi Bahadır Han’ın “Eşâl-ı Şecere-i Türkî”sini tercüme etti.