TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Padişahın rejimine ilk örgütlü muhalefet hareketleri de bu okullarda çıktı. Tıbbiye-i Şahâne de (Askerî Tıbbiye) İbrahim Temo, İshak Sükûtî, Abdullah Cevdet ve Mehmed Reşit adında dört öğrenci, 3 Haziran 1889’da İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’ni kurmuşlardır. Cemiyet’in amacı 1876 Kanûn-ı Esasi’sine (Anayasasına) işlerlik kazandırmak, Meclis-i Mebusan’ın tekrar açılmasını sağlamaktı (Hanioğlu, 1985: 173-175). Doğru cevap B'dir.

Dr. Nazım, Paris’te yaşayan ve sonraki yıllarda pozitivizmin en önemli temsilcilerinden biri olacak olan Ahmed Rıza ile temasa geçti ve bu ünlü pozitivisti Cemiyet’e katılmaya ikna etti. Ahmed Rıza’nın katılma sırasında öne sürdüğü koşul, Cemiyet’in isminin Osmanlı İttihad ve Terâkki Cemiyet’i olarak
değiştirilmesidir. İsim değişikliğinde pozitivist etkileri görmek mümkündür. Ahmed Rıza’nın Meşveret gazetesi Cemiyet’in yayın organı oldu. Doğru cevap C' dir.

Birinci Jön Türk Kongresi’nden sonra iki ana akım ortaya çıktı. Tartışmanın taraflarından biri liberal ve âdem-i merkeziyetçi fikirleriyle bilinen Prens Sabahaddin’dir. Diğeri de pozitivist ve merkeziyetçi Ahmed Rıza grubudur (Tunaya, 1984: 21). Prens Sabahaddin Bey ve grubu, Teşebbüs-i Şahsi
ve Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni kurdu ve yayın organı olarak da Terâkki gazetesini çıkardı. Ahmed Rıza grubu ise, Terakki ve İttihad Cemiyeti (Osmanlı İttihad ve Terâkki Cemiyeti’nin değişikliğe uğramış hali) çatısı altında çalışmalarını sürdürdü. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı İttihad ve Terâkki Cemiyeti adıyla politik mücadele sürdürüldü. Bu yapıya Mustafa Kemal (Atatürk)’in Şam’da bulunduğu sıralarda kuruluşuna önderlik yaptığı Vatan ve Hürriyet Cemiyeti de katıldı. Doğru cevap E'dir.

II. Abdülhamid, Meclis-i Mebusan’ı 13 Şubat 1878’de feshettikten sonra kurduğu mutlakiyet rejiminde İslamcılık düşüncesine meyletti. Doğru cevap B'dir.

Hiç kuşkusuz 1908 Devrimi’nden önce ülkenin kurtarılmasına ilişkin ideolojik arayışta Yusuf Akçura ve onunla özdeşleşen “Üç Tarz-ı Siyaset” başlıklı makale özel bir yere sahiptir. Enver Ziya Karal’a göre bu makale tez niteliğindedir.
 “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı makale, üç düşünce akımı üzerinde durmaktadır.
Yusuf Akçura’nın ele aldığı ana konular veya düşünce akımları şunlardı:
1. Bir Osmanlı milleti meydana getirmek,
2. Osmanlı Devleti şemsiyesi altında İslam
birliği meydana getirmek,
3. Irk esasına dayalı Türk milliyetçiliği meydana getirmek.

Doğru cevap E'dir.

II. Meşrutiyet döneminin en etkili siyasal partilerinden biri olan Hürriyet ve İtilâf Partisi, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin baskıcı, merkeziyetçi ve Türkçü eğilimlerine karşı kurulmuştu. Parti’nin siyasi programına Osmanlıcılık ideolojisi egemendir. Partinin esas amacının meşruti düzenin bütün kurum ve kuruluşlarına işlerlik kazandırmak ve anasır-ı muhtelife-i Osmaniye arasında (her unsurun sahip olduğu sosyal, kültürel vb. özellikler saklı olmak üzere) gerçek bir siyasi birlik oluşturmak olduğu açıklandı. Doğru cevap A'dır.

1860’larda Osmanlı Devleti’nin başkentinde İslam’ın ideolojileştirilmesi yönünde etkili adımlar atılmaya başlandı. Namık Kemal’in çıkardığı Hürriyet gazetesinde ve başka bazı gazetelerde “İttihad-ı İslam” başlıklı yazılar yayımlandı ve
Müslüman toplumların geri kalmasının nedenleri üzerinde duruldu. Ayrıca bu yazılarda Müslüman toplumların bir araya gelmesi ve ilerlemesi (terâkki) konusu da işlendi. Namık Kemal’in yazılarında İslam’ın ideolojileştirilmesinin derin izleri
görülmektedir. “Usûl-u Meşveret Hakkında Mektuplar” başlıklı yazılarında tasavvur ettiği toplumun yönetim anlayışını açıkladı. Namık Kemal, İslam ülkeleri arasında en güçlü devletin Osmanlı Devleti olduğunu tespit ederek, Müslümanların halife etrafında toplanması gerektiğini öne sürdü. Doğru cevap B'dir.

Türk Derneği, başlangıçta Ağustos 1908’den beri yayınlanmakta olan Sırat-ı Müstakîm’i yayın organı olarak kullandı, ardından da 1911’de kendi adıyla
(Türk Derneği Dergisi) adlı bir dergi yayınladı. II. Meşrutiyet’in ilk Türkçü örgütü olan Türk Derneği, üyeleri arasında çeşitli fikir ayrılıklarının olmasından dolayı başarılı olamadı. Ancak Türkçülük düşüncesi ivme kazanmaya devam etti. Nitekim Selânik’te, Ali Canip, Ömer Seyfettin, Kazım Nami(Duru) ve Ziya Gökalp gibi dönemin tanınan dil ve edebiyatçıları tarafından Genç Kalemler Dergisi çıkarıldı. Dergide “yeni lisan” konusu ele alındı. Doğru cevap B'dir.

Bu dönemin Türkçülük düşüncesinin yaygınlaştırılmasında ve çok boyutlu hâle
getirilmesinde Türk Yurdu Cemiyeti’nin ve Türk Ocağı’nın payı büyüktür. Türk Yurdu Cemiyeti, 31 Ağustos 1911’de Mehmet Emin (Yurdakul), Ahmed Hikmet (Müftüoğlu), Ahmed Ağaoğlu, Hüseyinzâde Ali, Âkil Muhtar (Özden) ve Yusuf
Akçura tarafından kuruldu. Doğru cevap A'dır.

1902 deki Birinci Jön Türk Kongresi’nden sonra iki ana akım ortaya çıktı. Tartışmanın taraflarından biri liberal ve âdem-i merkeziyetçi fikirleriyle bilinen Prens Sabahaddin’dir. Diğeri de pozitivist ve merkeziyetçi Ahmed Rıza grubudur.

Osmanlıcılık düşüncesi, Fransız Devrimi’nin milliyetçilik ilkesinin Osmanlı Devleti üzerinde yarattığı ağır tahribatı önlemek ve gittikçe artan ayrılıkçı hareketleri etkisiz hale getirmek üzere ortaya atılmıştı.

Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan vatandaşları ırk, din ve dil ayrımı yapmadan eşit kabul eden düşünce anlayışına Osmanlıcılık denir. Bu anlayışa göre devletin bütünlüğünü korumak için dil, ırk ve din farkı gözetilmemeli, herkes aynı hak ve yetkilere sahip olmalıdır.

Meşrutiyet dönemi zengin bir siyasi-ideolojik tartışmanın yapıldığı dönemdir. Bu dönemde İslamcılık düşüncesini savunan yayın organları arasında Sırat-ı Müstakîm dergisinin yanı sıra Sebilü’r Reşad, Beyanü’l Hak, Volkan, İttihad-ı İslam, Livâü’l İslam, Hikmet, Tasavvuf, Teârüf-i Müslimin gibi dergiler vardı.

Abdünnâsır Kursavî, Şehabettin Mercanî ve Kayyum Nâsırî gibi aydınlar Türkçülük düşüncesinin ilk öncüleridir. Şehabettin Mercanî, dinden başka milliyete de dikkat çekmişti ve laikliği telâfuz eden ilk aydın grubunda yer almıştı. Bu sürecin müstesna kişilerinden biri İsmail Gaspıralı’dır.

İsmail Gaspıralı’nın 1883’te çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesi, Türkler arasında kültürel Türkçülüğün sesi oldu.

Osmanlı Devleti’nin sürekli toprak kaybetmesi, reformların Osmanlı toplumunu sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel açıdan değiştirmeye başlaması, gayrimüslimlerin ayrılıkçı (milliyetçi) hareketlerinin artması, Türklerin dışındaki Müslüman unsurların milliyetçi arzularının artması, Batı’daki Türkoloji çalışmalarının Türk aydınlarını etkilemesi ve Rusya’daki Türkçü aydınların etki gücünün artması gibi hususlar Türkçülük düşüncesinin doğmasına etki yapmıştır.

Hiç kuşkusuz 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Türkçülük akımında çığır açan kişi Yusuf Akçura’dır. Eserleri ve çözümlemeleriyle kültürel Türkçülüğün siyasi bir boyut kazanmasını sağladı. Özellikle 1904’te Mısır’daki Türk gazetesinde yayımladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı makalesiyle Türk Düşünce Tarihini olağanüstü bir şekilde etkiledi.

Abdullah Cevdet’in Batıcılık düşüncesinin en etkili temsilcilerinden biri olduğu muhakkaktır.

Prens Sabahaddin’in sunduğu kurtuluş yolu, âdem-i merkeziyetçi yönetim anlayışından geçiyordu. Zira bu yönetim anlayışı, yerel yönetimlerden geçmekteydi.