TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Kâtip Çelebi, “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” adlı eserinde İbn Haldûncu bir yaklaşımla fertler gibi cemiyetlerin ömrünün de gelişme, duraklama ve gerileme şeklinde üç merhalesi bulunduğu, ancak çeşitli tedbirlerin alınması ile bu ömrün uzatılabileceği belirtilir. Kâtib Çelebi, reâyânın ahvaline ayrılan birinci fasılda beşerî cemiyetin dört temel unsurdan (ulemâ, asker, tüccar ve reâyâ) oluştuğunu belirterek insanın bio-psişik yapısı ile cemiyetin sosyal yapısı arasında ilişki kurar. Tıpkı beden gibi sosyal unsurlar arasında da bir âhenk sağlanması, her sınıf ve zümrenin kendisinden beklenen fonksiyonları gerçekleştirebilmesi için mevcut imkân ve fırsatların adalete uygun şekilde hazırlanması gerektiğini ifade eder.

“Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.

Aydınlanma düşüncesi ve düşünürlerinden ilk bahseden Osmanlı devlet adamı Ebubekir Ratib Efendi olmuştur. Büyük Lâyiha’da aydınlanma dönemi düşünürleri Voltaire, Rousseau, Montesquieu ve Reinhold’tan bahseder.

Lale Devri, Çelebi Mehmet ve Müteferrika’nın etkisinde gelişen bir dönemdir. Bu dönemde yüz kadar şair ve yazar yetişmiş, bir çeviri heyeti kurulmuş, matbaa açılmış ve Batı’nın hiç olmazsa yüzyıl önceki ilmiyle temasa geçilmiş, Avrupa ile bilimsel anlamda da bir ilişki başlamıştır.

Lâle Devri’nin en önemli ilim ve fikir adamlarından biri Yanyalı Esat Efendi’dir. Yanyalı Esat Efendi’nin geleneksel yaklaşımı benimsemiş ve o çerçevede eserler kaleme almış olmasına karşın kalemiye mensubu sefirler ise Avrupa bilgisine yakınen şahitlik etmiş olmanın avantajı ile yeni yaklaşımları benimseyip onları eserlerine yansıtmışlardır.

Kadızâdeliler hareketinin en önemli sonuçlarından biri aklî ilimlerin gereksiz olduğuna dair yaklaşımın büyük bir kesim tarafından benimsenmesi, medrese çevrelerinde aklî ilimlerin neredeyse tamamen dışlanması olmuştur. Osmanlı bilim ve düşüncesinin üretiminde tek merkez medrese ve ulema sınıfı değildi. Kalemiye de ulema kadar bilgi üretiminde etkili idi. Kadızâde hareketi bir anlamda kalemiyenin öne çıkmasında etkili oldu. Kâtip sınıfı ulemanın aksine naklî ilimlerden çok akli (seküler) bilgi üretiminde etkiliydi. Ulemanın seyfiye ile yaptığı ittifak, vakıflar sayesinde elde ettiği ekonomik bağımsızlık, Osmanlı iktidarının meşruiyeti açısından tehlike arz ediyordu. Ulemanın Osmanlı sultanlarının meşruluğunu pekiştiren konumu gittikçe onu sarsan bir noktaya ulaştı. Kâtip sınıfının ulemanın yerine hem bilgi üretici hem de hanedanı meşrulaştıran bir konum kazanmasında Kadızadeliler hareketinin etkisi vardır. Kalemiye mensupları, 17. yüzyıldan itibaren İmparatorluğun içinde bulunduğu krizi aşma noktasında yaptıkları düşünce üretiminde, kendi sınıflarını merkeze alarak İmparatorluğu dönüştürmeyi hedefliyorlardı.

“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Edirne Vakası: 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyıl başlarında Osmanlı kurumsal yapısı içerisinde sert iktidar mücadeleleri yaşanmıştır. II. Mustafa, devlet yönetiminde söz sahibi olan Köprülüleri tasfiye etmek için ilmiye mensuplarının başında bulunan Hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi yönetimde söz sahibi hâline getirmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin devlet idaresindeki kayırmacı ve tahakkümcü yaklaşımı ise yeni bir mücadeleye ve 1703 Edirne Vakası’nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu mücadeleye İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir. Köprülülerin uzun uğraşları neticesinde 1703’te III. Ahmed tahta çıkarılmıştır.

Ekonomik kriz sosyo-ekonomik yapıyı alt üst etmiştir. 16. yüzyıldan itibaren temel ticaret rotalarındaki eksen değişikliği Akdeniz ülkelerinin ticaret gelirlerinde bir değişim yaratmakla sınırlı kalmadı, aynı zamanda, Amerika’da oluşan yeni kolonilerden bolca gümüş tedariki yapılmasının etkisiyle Avrupa’da gümüş para bolluğunu ortaya çıkardı. Bu değişim, Avrupa’da ve Osmanlı’da gıda ürünlerinin fiyatlarının artışına sebep oldu.

Kadızâde Mehmed Efendi; sema ve devran, aklî ilimlerin tahsili, ezan, mevlid ve Kur’an’ın makamlı okunması, tasliye ve tarziye, türbe ve kabir ziyareti, cemaatle nafile namazları kılma, tütün ve sigara içilmesi, inhina (eğilmek) ve musâfaha (el sıkışmak, tokalaşmak) konularının hepsinin haram olduğunu belirtmiştir (Semiramiz, 2012: 100-102). Bu konular aynı zamanda Kadızâde Mehmed Efendi ve Abdülmecid Sivasî arasındaki tartışmaların odak noktasını oluşturur.

Köprülü Mehmed Paşa’nın sadaretinin 8. günü, Fatih Camii’nde “na’t-ı şerif” okunurken Kadızâdeliler müezzinlere engel olmaya çalışmıştır; daha sonra İstanbul’daki tekkeleri yıkmaya, dervişleri “tecdid-i imân”a davet edip kabul etmeyenleri öldürmeye, Padişahtan bid’atleri kaldırmak için izin istemeye ve camilerde tek minare kalacak şekilde diğer minareleri yıkmaya karar vermişlerdir. Bunun üzerine, Köprülü Mehmed Paşa, devrin âlimlerini Fatih Camii’nde toplayarak Kadızâdeliler hakkındaki fikirlerini sormuş ve daha sonra Padişahtan Kadızâdelilerin katli için ferman almıştır. Bu ceza sürgüne çevrilmiş, Üstüvânî, Türk Ahmed ve Divâne Mustafa Kıbrıs’a sürülmüş, böylece hareketin ikinci safhası sona ermiştir

Kadızâdeliler hareketi, bir bütün olarak, İbn Teymiyye ve Birgivî ekolünün devamı olarak tekke-medrese ahengini alt üst etmiş, Türklerin, İslam’a giriş süreciyle başlayıp Selçuklu’ya ve Anadolu Beyliklerine taşınan, 17. yüzyıla kadar da Osmanlı’da varlığını devam ettiren fikir ve düşünce geleneğini yok saymıştır. 17. yüzyıl, Osmanlı düşüncesi ve bilim zihniyetinde bir yol ayrımıdır. Bu dönemi eski usul ile yeni yaklaşımlar arasında bir bocalama dönemi, bir arayış dönemi olarak nitelendirmek mümkündür.17. yüzyıldaki birçok devlet adamı ve aydın, Kadızâdeliler hareketinin tesirinde kalmıştır.Kadızâdeliler, 17. yüzyılda sisteme egemen olmuş ve bu nedenle Osmanlı toplumu hukuk bilgisi üretememiş; dinin tamamen akıldışı yorumlanması sonucu olarak da toplum gündelik hayatında bunalıma sürüklenmiştir.

1631 senesinde doğan meşhur tarihçi ve düşünür Müneccimbaşı Ahmed Dede klasik dönemin son, arayış döneminin ilk ismi olarak dikkat çeker. Kendisi, Osmanlı ilim zihniyetinde merkezî konumda bulunan kelâmî tabiat felsefesiyle bu felsefenin rakibi durumunda bulunan ve eleştirel sebeplerle dikkate alınan İbn Sînâcı doğa felsefesini bir kenara bırakarak, sayı kavramı eksenli (adedî) Pisagorcu teoloji, kozmoloji ve dolayısıyla tabiat felsefesine yöneldi. Osmanlı ilim zihniyetinin temel bilgi formu olan önerme ve önermenin dış dünya ile ilişkisini ve nisbetin varlıkça yerini tartışan Müneccimbaşı Ahmed Dede mensup olduğu geleneksel bilgi anlayışının temellerini sorguladı.

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.

2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.

3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

İlmin toplumsal hayatın devamı açısından ne kadar önemli olduğunu vurgulayan Kâtip Çelebi, “Mîzânü’lhakk’ta” dinle hayat arasında sağlıklı bir ilişki kurmanın ancak ilim yoluyla olabileceğini belirtir. Kâtip Çelebi, “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” adlı eserinde İbn Haldûncu bir yaklaşımla fertler gibi cemiyetlerin ömrünün de gelişme, duraklama ve gerileme şeklinde üç merhalesi bulunduğu, ancak çeşitli tedbirlerin alınması ile bu ömrün uzatılabileceği belirtilir.Devrin tartışılan en önemli konularından biri olan bid’at hakkında da Kâtip Çelebi görüşlerini belirtmiştir. Ona göre, bid’at, din ve dünya işlerinde peygamberden sonra gelen dört halife zamanında yahut daha sonra çıkmış şeylerdir. Bid’atler iki kısımdır. İlk zamanlarda olmayıp sonradan gerektiği için din ulularının caiz gördükleridir mesela minareler yapmak, kitaplar yazmak gibi şeyler ‘bid’at-ı hasene’dir. Diğeri de ‘bid’at-ı seyyie’dir. Bunlar itikat işlerinde sünnet ehlinden başka koldan azmış olan bölüklerin akaidi ve dinin amel ile ilgili konularında halkın kendi asılsız inancına göre ibadetler ortaya koymak gibi şeylerdir. Hristiyan bir misyoner olarak Osmanlı ülkesine gelip Müslüman olan Mehmet İhlasî, Kâtip Çelebi’nin Avrupa kaynaklarına ulaşmasını sağlar. Kâtip Çelebi’nin de ünlü coğrafya eseri “Cihannüma’nın” kaynakları arasında “Atlas Minor” adlı Batı kökenli eserin varlığı bilinmektedir.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, Sefâretnâmesi’nde teknik bilgi yanında opera ve tiyatro gibi kültürel konulara da ağırlık verir. Bu durum onun Sefâretnâmesini diğerlerinden farklı kılar. Avrupa’yı farklı kültür ve yeni tekniklerle kurulmuş, Osmanlı’dan bambaşka bir dünya olarak gözlemler. Kendisi bu yeniliklerden bahsetmekle kalmaz bunları Osmanlı ülkesine taşımak da ister. Döndüğünde yanında getirdiği eşyalar arasında şehir planlarının bulunması bu açıdan önemlidir. Onun getirdiği planlarla Kâğıthane’de yaptırılan köşkler, bahçeler, parklar bir anlamda döneme damgasını vuracak ve bu dönem, Lale Devri diye anılacaktır. Lale Devri, Çelebi Mehmet ve Müteferrika’nın etkisinde gelişen bir dönemdir. Bu dönemde yüz kadar şair ve yazar yetişmiş bir çeviri heyeti kurulmuş, matbaa açılmış ve Batı’nın hiç olmazsa yüzyıl önceki ilmiyle temasa geçilmiş, Avrupa ile bilimsel anlamda da bir ilişki başlamıştır. Nizam-ı Cedit fikri bu dönemin bir ürünü olarak gelişecektir.

Dönemin iz bırakan kişilerinden biri de Reisülküttap Atıf Efendi’dir. Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye” isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.Mahmud Raif Efendi, Osmanlı’nın ilk daimî elçisi Yusuf Agah Efendi’nin sır kâtibi olarak 1793 yılında Londra’ya gidip orada dört yıla yakın görev yaptı.Raif Efendi’nin gündeminde eşitlik, adalet ve kanunların yanında, eğitim meselesi de vardır.Mahmud Raif Efendi, Londra’dan dönüşünde 1800-1805 tarihleri arasında 5 sene süre ile reisülküttablık yaptı.