TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Ahmet Resmi

İbrahim Müteferrika

Ahmet Resmi

Kadızâdeliler, 17. yüzyılda sisteme egemen olmuş ve bu nedenle Osmanlı toplumu hukuk bilgisi üretememiş; dinin tamamen akıldışı yorumlanması sonucu olarak da toplum gündelik hayatında bunalıma sürüklenmiştir.

1631 senesinde doğan meşhur tarihçi ve düşünür Müneccimbaşı Ahmed Dede klasik dönemin son, arayış döneminin ilk ismi olarak dikkat çeker.

Kâtib Çelebi, reâyânın ahvaline ayrılan birinci fasılda beşerî cemiyetin dört temel unsurdan (ulemâ, asker, tüccar ve reâyâ) oluştuğunu belirterek insanın bio-psişik yapısı ile cemiyetin sosyal yapısı arasında ilişki kurar.

Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür.

“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar.

Kâtip Çelebi Müslümanları yaşadıkları gaflet uykusundan uyandırmak gibi bir misyonu kendine ilke edinmiştir.

17. yüzyıldaki siyasi (meşruiyet) krizi Osmanlı egemenlik anlayışını zorlamıştır. Yeniçeriler, II.
Osman’ı katlettiğinde dokunulmaz sultan imgesini de yıkmışlardır. II. Osman’ın katlinde yeniçeri ile ittifak içinde olan ulemanın hanedan nezdinde konumu tartışılır hâle gelmiş, sultanın kendine sadık yeni ordu arayışları, Osmanlı modernleşmesinin seyrini belirlemiştir.

Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları
anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.

“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Güzel söz söylemesi ve halkı cezb ve celb etmesini bilmesi sebebiyle az zamanda meşhur olmuş ve önce saray adamlarına ve daha sonra Padişaha kendisini kabul ettirmiştir. Kadızâde Mehmed Efendi devrin siyasi ve sosyal bunalımlarını işaretle bütün sıkıntıların şer’-i şerîfe aykırı hareketlerden ileri geldiğini belirterek tarikatlara cephe almıştır. IV. Murad cemiyet hayatını düzeltmek istediğinde, kahvehaneleri ve tütünü yasaklamış; bu sert tedbirleri alması konusunda IV. Murad’a destek veren tek zümre de Kadızâdeliler olmuştur (Zilfi, 1999: 65-79). Kadızâde Mehmed Efendi’nin devlet idarecilerinin istediği tarzda vaazlar vermesi devlet erkânının hoşuna gitmiş ve Osmanlı tarihine hoca nüfuzu olarak geçen bu husus halk arasında ciddi oranda huzursuzluk artışına sebep olmuştur. Kadızâde Mehmed Efendi 17. yüzyılın giderek ağırlaşan iktisadi, içtimai ve siyasi şartlarından bir kurtuluş reçetesi olarak IV. Murad’a “Tacu’r-Resâil fi Minâhici’l-Vesâil” adında bir risale sunmuştur. Aslında bu risale İbni Teymiyye’nin “es-Siyasetü’ş-şer’iyye” adlı risalesinin bir çevirisidir.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, 1720’de Fransa’ya elçi olarak gönderildiğinde ilk yaptığı işlerden birinin matbaa ile ilgilenmek olduğu bilinmektedir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris gözlemlerini anlattığı Sefâretnâmesinde önemle üzerinde durduğu konu, bilim ve tekniktir. Geçtiği kanallar, köprüler, viyadükler Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in ilgisini
çeker.

İbrahim Müteferrika, Nizam-ı Cedit terimini ilk kullanan yazardır. Bu yönüyle değişmez düzen (nizam) karşısında ilk defa yeni düzen anlayışını dile getirir. Kâtip Çelebi’nin 17. yüzyılda dile getiremediği yeni kavramı yani yeni düzen anlayışını onun izinden giden Müteferrika 18. yüzyılda dile getirebilmiştir. Müteferrika, tehdit olmaktan çıkan,
yenilgilerle tanışan Osmanlı’yı yeniden eski günlerine döndürmenin çarelerini arama noktasında Avrupa’nın askeri düzeni ve ilmi başarılarını model olarak görür.

Lâle Devri’nin en önemli ilim ve fikir insanlarından biri Yanyalı Esat Efendi’dir. Eserleri, yetiştirdiği öğrenciler, yaptığı görevler ve özellikle felsefe-mantık alanında Aristo’nun bazı eserlerini Grekçeden Arapçaya çevirip şerh etmesi ile tanınır. Yanyalı Esat Efendi bilgi ve birikimiyle ulemâ ve devlet adamlarının takdirini kazandı. Arapça, Farsça
yanında Grekçe ve Latince de bilen Esad Efendi, 18. yüzyılın ilk çeyreğinde Sadrazam Damad İbrâhim Paşa’nın öncülüğünde başlatılan yenileşme hareketleri çerçevesinde Grekçeden tercüme yapan heyetin başkanlığına getirildi. Sadrazamın ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin isteği üzerine Aristo’nun bazı eserleri ile Porphyrios’un
“Îsâgūcî” adlı eserini Arapçaya çevirdi.

Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye”
isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.

Sadık Rıfat Paşa, Kalemiyenin parlak bir üyesi olarak Viyana elçiliği sırasında gözlemlerini “Avrupa Ahvaline Dair Risale” de ifade etti. Paşa’nın bu risalesi “Müntehabat-ı Âsâr” isimli kitabındaki yazılarının temelini teşkil eder. Paşa, Avrupa  gözlemlerini devletin kurtuluşu için bir reçeteye dönüştürmeyi bilir.

Doğru cevap A seçeneğidir. Sayfa 79’da KRİZ VE ARAYIŞLAR İÇİNDE OSMANLI DÜŞÜNCESİ ana konu başlığında ki açıklamalarda “Bu mücadeleye İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir.” açıklanmıştır.

Doğru cevap A seçeneğidir. Sayfa 80’de KRİZ VE ARAYIŞLAR İÇİNDE OSMANLI DÜŞÜNCESİ ana konu başlığında ki açıklamalarda “Epistemik Kriz “alt başlıkta “Kadızâdeliler ile Sivasîler arasında yaşanan bu tartışma şeriat-tarikat çekişmesi olarak da yorumlanabilir. Kadızâdeliler, tarikat ve tasavvuf konusunda Birgivî Mehmed Efendi’den daha ileri gitmiş; Birgivî tasavvufun yalnızca saptırılmış yönlerini eleştirirken Kadızâdeliler tasavvufu külliyen reddetmişlerdir.” açıklanmıştır.