TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

17. yüzyıldaki siyasi (meşruiyet) krizi Osmanlı egemenlik anlayışını zorlamıştır. Yeniçeriler, II. Osman’ı katlettiğinde dokunulmaz sultan imgesini de yıkmışlardır. II. Osman’ın katlinde yeniçeri ile ittifak içinde olan ulemanın hanedan nezdinde konumu tartışılır hâle gelmiş, sultanın kendine sadık yeni ordu arayışları, Osmanlı  odernleşmesinin seyrini belirlemiştir.

17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyıl başlarında Osmanlı kurumsal yapısı içerisinde
sert iktidar mücadeleleri yaşanmıştır. II. Mustafa, devlet yönetiminde söz sahibi olan Köprülüleri tasfiye etmek için ilmiye mensuplarının başında bulunan Hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi yönetimde söz sahibi hâline getirmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin devlet idaresindeki kayırmacı ve tahakkümcü yaklaşımı ise yeni bir mücadeleye ve 1703 Edirne Vakası’nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu mücadeleye
İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir. Köprülülerin uzun uğraşları neticesinde 1703’te III. Ahmed tahta çıkarılmıştır.

Birgivî Mehmet Efendi’nin etkilendiği İbni Teymiyye Mektebi’nin önemli bir etkisi vardır. İbni Teymiyye Mektebi, Osmanlı dinî düşüncesine hâkim olan Fahr-i Râzî Mektebi’ne karşı bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Mektep adını 1328 yılında hapiste ölmüş olan İbni Teymiyye’den alır. İbni Teymiyye özellikle Osmanlı taşra uleması ve cami vaizleri arasında taraftar bulmuştur.

Kadızâde Mehmed Efendi ise 1582’de Balıkesir’de doğmuştur. Fatih ve daha sonra da Ayasofya Camii’ne vaiz olmuştur. Güzel söz söylemesi ve halkı cezb ve celb etmesini bilmesi sebebiyle az zamanda meşhur olmuş ve önce saray adamlarına ve daha sonra Padişaha kendisini kabul ettirmiştir. Kadızâde Mehmed Efendi devrin siyasi ve sosyal
bunalımlarını işaretle bütün sıkıntıların şer’-i şerîfe aykırı hareketlerden ileri geldiğini belirterek tarikatlara cephe almıştır. IV. Murad cemiyet hayatını düzeltmek istediğinde, kahvehaneleri ve tütünü yasaklamış; bu sert tedbirleri alması konusunda IV. Murad’a destek veren tek zümre de Kadızâdeliler olmuştur (Zilfi, 1999: 65-79). Kadızâde Mehmed Efendi’nin devlet idarecilerinin istediği tarzda vaazlar vermesi devlet erkânının hoşuna gitmiş ve Osmanlı tarihine hoca nüfuzu olarak geçen bu husus halk arasında ciddi oranda huzursuzluk artışına sebep olmuştur. Kadızâde Mehmed Efendi 17. yüzyılın giderek ağırlaşan iktisadi, içtimai ve siyasi şartlarından bir kurtuluş reçetesi olarak IV.
Murad’a “Tacu’r-Resâil fi Minâhici’l-Vesâil” adında bir risale sunmuştur. Aslında bu risale İbni Teymiyye’nin “es-Siyasetü’ş-şer’iyye” adlı risalesinin bir çevirisidir.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür.“Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür.“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna
Avrupa’dır. Ebubekir Ratıp Efendi bu isimlerden değildir.

Hezarfen Hüseyin Çelebi, Avrupalıların tanıdığı bir dünya tarihçisidir. Hüseyin Çelebi Latince ve Yunanca biliyordu ve yazdığı “Tarih-i Düvel-i Rumiyye” isimli tarih kitabı bizde Eski Yunan ve Roma’dan bahseden ilk tarih kitabı olarak biliniyordu. İlk defa Yunan ve Roma tarihiyle Kâtip Çelebi, “İrşad-ül Hayaran Fi’t- Tarihi’l-Yunan ve’r Rum ve’n Nasara” adındaki eserinde meşgul olmuştur.

Aynı zamanda ilk matbaayı da kuran İbrahim Müteferrika, Nizam-ı Cedit terimini ilk kullanan yazardır. Bu yönüyle değişmez düzen (nizam) karşısında ilk defa yeni düzen anlayışını dile getirir. Kâtip Çelebi’nin 17. yüzyılda dile getiremediği yeni kavramı yani yeni düzen anlayışını onun izinden giden Müteferrika 18. yüzyılda dile getirebilmiştir. Müteferrika, tehdit olmaktan çıkan, yenilgilerle tanışan Osmanlı’yı yeniden eski günlerine döndürmenin çarelerini arama noktasında Avrupa’nın askeri düzeni ve ilmi başarılarını model olarak görür.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, 1720’de Fransa’ya elçi olarak gönderildiğinde ilk yaptığı işlerden birinin matbaa ile ilgilenmek olduğu bilinmektedir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris gözlemlerini anlattığı Sefâretnâmesinde önemle üzerinde durduğu konu, bilim ve tekniktir. Geçtiği kanallar, köprüler, viyadükler Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in ilgisini
çeker. Avrupa’nın bambaşka bir dünyayı teknikle kurduğunu fark eder. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, kişisel olarak da teknik şeylere karşı oldukça ilgilidir. Gelgit olayı, sümbül ve menekşelerin vaktinden önce açması, Türkiye’de bilinmeyen bitkiler ve hayvanlar, Çelebi’nin okuyucusu ile paylaşmak istediği konulardır. Sefirlerin, Yirmisekiz Çelebi Mehmed gibi teknik ve mühendislik konulara merakı üzerinde önemle durulması gerekir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, bilim ve tekniğe dair daha çok somut örneklerden hareketle, köprüler, kanallar ve rasathane gibi teknik Avrupa’yı müşahede eder. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, Sefâretnâmesi’nde teknik bilgi yanında opera ve tiyatro gibi kültürel konulara da ağırlık verir.

Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye” isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz
aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.

Siyasi (meşruiyet) krizinde Padişah II.Osman’ın katledilmesi baş rol oynar.

Kadızâde Mehmed Efendi; sema ve devran, aklî ilimlerin tahsili, ezan, mevlid ve Kur’an’ın makamlı okunması, tasliye ve tarziye, türbe ve kabir ziyareti, cemaatle nafile namazları kılma, tütün ve sigara içilmesi, inhina (eğilmek) ve musâfaha (el sıkışmak, tokalaşmak) konularının hepsinin haram olduğunu belirtmiştir.

Bu ceza sürgüne çevrilmiş, Üstüvânî, Türk Ahmed ve Divâne Mustafa Kıbrıs’a sürülmüş. 1656’da hareketin yatıştırılmasının ardından vâiz Vanî Mehmed Efendi döneminde üçüncü safha başlamıştır.

Yanyalı Esat Efendi

Hezarfen Hüseyin Çelebi

Raif Efendi

1671

1676

Müneccimbaşı Ahmed Dede

önerme tablosu