TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Osmanlı Devleti 17. yüzyıla girerken üç önemli sorunla karşı karşıya kaldı. Bunlar siyasi (meşruiyet) krizi, ekonomik kriz ve epistemik krizdir.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Siyasi (meşruiyet) krizinde Padişah II. Osman’ın katledilmesi başat bir rol oynar. Ulema ve Seyfiye’nin zaman içinde ittifak kurmaları ve bu ittifakın sonucu olarak II. Osman’ın katledilişi Osmanlı hanedanında travmatik bir etki yaptı. Bilindiği gibi dünyanın en güçlü ordusu bile, eğer sadık değilse koruma görevini yapamayacağı açıktır. Sadakatin en önemli temeli de sizin imgesel meşruluğunuza duyduğu imgesel inançtır (Castoriadis, 2001: 67). Yeniçerilerin bu eylemi, yani dokunulmazlığı olan “Allah’ın yeryüzündeki gölgesinin” katledilmesi, bundan sonra Osmanlı sultanlarının kutsaldan sıradan insana geçişinin kapısını aralamıştır. Bu durum aynı zamanda sultanın imgesel meşruiyetinin de sarsılmış olması demektir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Ekonomik kriz sosyo-ekonomik yapıyı alt üst etmiştir. 16. yüzyıldan itibaren temel ticaret rotalarındaki eksen değişikliği Akdeniz ülkelerinin ticaret gelirlerinde bir değişim yaratmakla sınırlı kalmadı, aynı zamanda, Amerika’da oluşan yeni kolonilerden bolca gümüş tedariki yapılmasının etkisiyle Avrupa’da gümüş para bolluğunu ortaya çıkardı. Bu değişim, Avrupa’da ve Osmanlı’da gıda ürünlerinin fiyatlarının artışına sebep oldu. Ayrıca, fiyat artışları tağşiş gibi dönemin para politikalarının yeni tablo üzerindeki olumsuz etkisiyle de birleşince Osmanlı’yı da içine alan enflasyonist bir dönem açığa çıktı. Dünya sisteminin eksen kayması sonucu ortaya çıkan bu ekonomik kriz mevcut tabloyu daha da derinleştirecek Celali isyanları, demografik hareketlilik, askeri devrim gibi pek çok faktörle iç içe geçerek daha uzun yıllar devletin büyük problemlerinden biri olarak yerini korudu.

Bu bilgiler doğrultusunda C şıkkındaki bilgi krizin gerekçesi değil bir sonucudur. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

Kadızâde Mehmed Efendi 17. yüzyılın giderek ağırlaşan iktisadi, içtimai ve siyasi şartlarından bir kurtuluş reçetesi olarak IV. Murad’a “Tacu’r-Resâil fi Minâhici’l-Vesâil” adında bir risale sunmuştur. Aslında bu risale İbni Teymiyye’nin “es-Siyasetü’ş-şer’iyye” adlı risalesinin bir çevirisidir. Buradan anlaşılıyor ki esasen Kadızâde Mehmed Efendi, İbni Teymiyye’nin ve Birgivî Mehmed Efendi’nin görüşlerini tamamen kabul etmiş, üzerine bir şey eklememiştir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Epistemik krizin ortaya çıkmasında Birgivî Mehmet Efendi’nin etkilendiği İbni Teymiyye Mektebi’nin önemli bir etkisi vardır. İbni Teymiyye Mektebi, Osmanlı dinî düşüncesine hâkim olan Fahr-i Râzî Mektebi’ne karşı bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Mektep adını 1328 yılında hapiste ölmüş olan İbni Teymiyye’den alır. İbni Teymiyye özellikle Osmanlı taşra uleması ve cami vaizleri arasında taraftar bulmuştur. Osmanlı Devleti onun düşüncelerini ve ibadet şekillerini sistemsiz ve basitleştirilmiş bir şekilde almıştır. Bu mektep, Fahr-i Râzî Mektebi’nin uygulamalarının İslam’a aykırı olduğu görüşündedir. Bu mektebin Osmanlı’da yerleşmesini sağlayan asıl şahsiyet ise Birgivî Mehmed Efendi olmuştur. Birgivî, kendi görüşlerine ve bakış açısına göre dönemin siyasi, ekonomik, sosyal, ahlakî ve dinî durumu hakkında tahliller yapmış ve tespit ettiği problemler için bir hal çaresi bulmaya çalışmıştır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Kadızâdeliler, tarikat ve tasavvuf konusunda Birgivî Mehmed Efendi’den daha ileri gitmiş; Birgivî tasavvufun yalnızca saptırılmış yönlerini eleştirirken Kadızâdeliler tasavvufu külliyen reddetmişlerdir. Bununla kalmamış, insanın imanını tehlikeye soktuğu gerekçesiyle aklî ve felsefi bilimlerine de şiddetle karşı çıkmışlar, bunlarla uğraşanları Müslüman saymamışlardır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür:

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.
2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.
3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik-parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür:

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.
2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.
3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik-parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür:

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.
2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.
3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik-parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür:

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.
2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.
3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik-parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Ekonomik kriz sosyo-ekonomik yapıyı alt üst etmiştir. 16. yüzyıldan itibaren temel ticaret rotalarındaki eksen değişikliği Akdeniz ülkelerinin ticaret gelirlerinde bir değişim yaratmakla sınırlı kalmadı, aynı zamanda, Amerika’da oluşan yeni kolonilerden bolca gümüş tedariki yapılmasının etkisiyle Avrupa’da gümüş para bolluğunu ortaya çıkardı. Bu değişim, Avrupa’da ve Osmanlı’da gıda ürünlerinin fiyatlarının artışına sebep oldu. Ayrıca, fiyat artışları tağşiş gibi dönemin para politikalarının yeni tablo üzerindeki olumsuz etkisiyle de birleşince Osmanlı’yı da içine alan enflasyonist bir dönem açığa çıktı. Dünya sisteminin eksen kayması sonucu ortaya çıkan bu ekonomik kriz mevcut tabloyu daha da derinleştirecek Celali isyanları, demografik hareketlilik, askeri devrim gibi pek çok faktörle iç içe geçerek daha uzun yıllar devletin büyük problemlerinden biri olarak yerini korudu.

İbni Teymiyye Mektebi, Osmanlı dini düşüncesine hakim olan Fahr-i Râzî Mektebi’ne karşı bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır.

Edirne Vakası: 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyıl başlarında Osmanlı kurumsal yapısı içerisinde sert iktidar mücadeleleri yaşanmıştır. II. Mustafa, devlet yönetiminde söz sahibi olan Köprülüleri tasfiye etmek için ilmiye mensuplarının başında bulunan Hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi yönetimde söz sahibi hâline getirmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin devlet idaresindeki kayırmacı ve tahakkümcü yaklaşımı ise yeni bir mücadeleye ve 1703 Edirne Vakası’nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu mücadeleye İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir. Köprülülerin uzun uğraşları neticesinde 1703’te III. Ahmed tahta çıkarılmıştır.

Epistemik kriz ise Osmanlı sisteminin kurucu öğesi olan ulemanın “bilinen her şeyin bilindiği ve bundan sonra erişilecek yeni bir bilginin olamayacağına” dair edindiği yaklaşımın sonucu Osmanlıların yönetimden mimariye pek çok alanda kendi kendini taklit etmeye başlamasıdır.

Hezarfen Hüseyin Çelebi’ye gelince, o Avrupalıların tanıdığı bir dünya tarihçisidir. Hüseyin Çelebi Latince ve Yunanca biliyordu ve yazdığı “Tarih-i Düvel-i Rumiyye” isimli tarih kitabı bizde Eski Yunan ve Roma’dan bahseden ilk tarih kitabı olarak
biliniyordu.

Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür.

Viyana ve Berlin elçiliklerinde bulunmuş olan Ahmet Resmi Efendi, “Hulasatü’l İtibar” adlı kitabında ısrarla askerî alanda yapılması gereken yeniliklerle birlikte barışın Osmanlı devletinin bekası için önemine dikkat çeker.

Sefirler çağının son halkası kuşkusuz Sadık Rıfat Paşa’dır. Kalemiyenin parlak
bir üyesi olarak Viyana elçiliği sırasında gözlemlerini “Avrupa Ahvaline Dair Risale” de ifade etti.

İlk matbaanın kurucusu İbrahim Müteferrika'dır.

Dönemin iz bırakan kişilerinden biri de Reisülküttap Atıf Efendi’dir. Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye” isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz
aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer.