TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Türklerin İslamiyetle ilk karşılaşma ve tanışma süreci, Emevîlerin Maveraünnehir ve Türkistan’a yani Türk ülkelerine girmeleriyle başladı. Ubeydullâh bin
Ziyâd’ın 673 senesindeki ilk akınından Emevîlerin yıkılışına (750) kadar devam eden bu süreç, Kuteybe bin Müslim’in bazı icraatı ve Ömer bin Abdülaziz’in
sadece üç yıl süren (717-720) hilafeti dönemi haricinde “kötü bir tanışma” evresi niteliğindeydi.

Böylece Hz. Ömer devrinde Sâsânî Devleti’nin ortadan kaldırdığı 7. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan, 9. ve 10. yüzyıla kadar devam eden Türklerin İslamiyeti kabul süreci, sona yaklaşmıştı. Bu süreçte o dönemin şartları içerisinde İslam ülkeleriyle Türk illeri arasında iletişim ve etkileşim imkânlarının doğmasında önemli bir rol icra eden tüccarlar ile âlim ve sufilerin de büyük rolü olmuştu. Ortaya çıkan cami, zaviye, ribat vb yapılarda yürütülen tebliğ faaliyetleri son derece etkili idi.

Neticede felsefe ile dini uzlaştırmaya çalışan teolojik sistemlerin ilki olarak nitelendirilebilecek olan Mutezile ekolü ortaya çıkmış oldu.

Oğuzların İslamiyeti kabulüyle en yüksek seviyeye ulaştı. 10. yy’ın ikinci yarısında İslamiyeti kabul etmeye başlayan Oğuzlar tarafından kurulan Selçuklu Devleti, sadece Türk-İslam tarihinin değil, İslami dönem Türk düşüncesinin de en
önemli temsilcisi konumuna yükseldiler.

Bu filozoflardan Farabî tıp, musiki, matematik ve felsefede ün yapmış, İslam felsefesini metot, terminoloji ve problemler açısından temellendirmiştir. Hatta Meşşaî okulunun ilk temsilcisi sayabileceğimiz el-Kindî, Aristo’nun bazı eserlerini
açıklamıştı. Fakat Aristo ve Eflatun felsefelerini mezceden ve onların görüşlerini yerine göre Yeni Eflatuncu metodla ilk açıklayan Farabî olmuştu.

Meşşaî okulunun diğer önemli temsilcisi olan İbn Sina da felsefe, mantık, kimya, matematik ve tıp alanında derinleşmiş, özellikle tıp alanında büyük şöhret kazanmıştı. Onun el-Kanun fi’t-Tıb adlı eseri 17. yüzyıla kadar Batı üniversitelerinde kaynak eser olarak kullanıldı. Düşünce sistemini büyük ölçüde Farabî’nin görüşleri üzerinde şekillendiren İbn Sina, felsefî düşüncenin gelişimi konusunda da önemli etkiler bıraktı.

Bu iki büyük âlimden Ebu Hanife, Kûfe’de doğmuştu. Gerek hayatı, gerekse eserleriyle haklı bir şöhrete kavuşmuş ve özellikle el-Fıkhü’l-Ekber adlı
eserinde dile getirdiği yöntem ve yaklaşımlar kendi adıyla anılan bir fıkıh ekolüne öncülük etmişti.

Bazı Türk âlimleri İslam felsefesinde, fıkıh-muamelat ve kelam-akaid gibi dinî bilimlerde büyük başarılara imza atarken bazıları da mistik felsefe
alanında derin izler bıraktılar. Hatta tasavvuf da dediğimiz bu mistik felsefenin en önemli temsilcileri Türkler arasından çıktı. Bu alanda dünya çapında
şöhrete sahip olan Hoca Ahmet Yesevî (ö. 1167), Hacı Bektaş-ı Veli (ö.1270), Mevlânâ (ö.1273) ve Yunus Emre (ö.1320?) gibi büyük Türk düşünürleri, bir anlamda insan felsefesi yaparak Türk düşüncesini renklendirdiler.

Hoca Ahmet Yesevi'nin Divan-ı Hikmet’i, sadece dil bakımından değil, her yönüyle Türkçe bir eser olup göçer Türk topluluklarına fıkhî ve itikadî hususları basit ve sade bir dil ile anlatılması sebebiyle bütün Türkistan coğrafyasında en fazla okunan kitaplardan biri oldu. Diğer bir ifadeyle İslamiyeti, tasavvuf ve millî kültür, yani Türk düşüncesi perspektifinden bir bütün olarak sundu. Öyle ki onun Hikmet’leri, temel iman esaslarını kelâm ve felsefenin ayrıntılı ve karmaşık ifadelerine, kelâm-akaid veya fıkıh-muamelat tartışmalarının ayrıntılarına girmeden halka nasıl anlatılabileceğinin, vicdanlara nasıl hitap edilebileceğinin en başarılı örnekleriydi.

Kadîm Türk devlet geleneğinin üzerine inşa edilen Türk-İslam devlet ve siyaset düşüncesi, ilk örneklerini Yûsuf Hâs Hacib tarafından Karahanlılar muhitinde yazılan ve İslami dönem Türk edebiyatının ilk örneği olarak bilinen Kutadgu Bilig’e yansımıştı.