TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Türklerin İslamiyetten önce inandıkları dinler arasında Budizm, Maniheizm, Zerdüştlük, Hristiyanlık ve Yahudilik olduğu gibi çok tanrılı dinlere mensup olanlar da bulunuyordu.

Bu yeni durum karşısında bazı âlimler İslam düşüncesine girmeye başlayan yabancı kültürlerle, özellikle Yunan felsefesiyle ilgilenmeye başladılar. Mutezile olarak adlandırılan bu ekolün temsilcileri, aslında İslam dininin savunucusu olarak ortaya atılmışlardı. Zira onlar, bu dinin gerektiği gibi savunulmasının, ancak hasımlarının kullandıkları metot ve silahları kullanmakla kabil olabileceğine inanıyorlardı. Bu yüzden yabancı kültürlere ve özellikle Yunan felsefesine karşı büyük bir ilgi göstermişlerdi.

Bu iki büyük âlimden Ebu Hanife, Kûfe’de doğmuştu. Gerek hayatı, gerekse eserleriyle haklı bir şöhrete kavuşmuş ve özellikle el-Fıkhü’l-Ekber adlı eserinde dile getirdiği yöntem ve yaklaşımlar kendi adıyla anılan bir fıkıh ekolüne öncülük etmişti.

Türk düşüncesinin tasavvuf cephesinde gördüğümüz büyük Türk mutasavvıflarından biri ve en önemlisi Ahmed Yesevî’ydi. Pir-i Türkistan, Hace-i Türkistan, Hazret-i Sultan, Sultanu’l-evliya, Evliyalar serveri gibi unvanlarla anılan Hoca Ahmet Yesevî, tarihi şahsiyetinden ziyade menkıbevî şahsiyeti, fikirleri ve kurduğu Yesevîlik tarikatı ile Türk milletinin manevi hayatında ve Türk düşünce tarihinde derin izler bıraktı.

Türklerin İslamiyetle ilk karşılaşma ve tanışma süreci, Emevîlerin Maveraünnehir ve Türkistan’a yani Türk ülkelerine girmeleriyle başladı. Doğru cevap D şıkkıdır.

10. yüzyılın ilk yarısından itibaren yöneticileri ve halkının büyük kısmı Müslüman Türk olan İtil Bulgar Devleti (920-921), Karahanlılar (945), Gazneliler (963) ve Selçuklular (1040) gibi ilk Müslüman Türk devletleri ortaya çıktı. Böylece -her ne kadar Türkler arasında İslamlaşma 13 ve 14. yüzyıllara kadar devam edecekse de- artık hem Türk tarihi hem de İslam tarihi için yeni bir dönem, Müslüman Türk devletleri dönemi başlıyordu.

Bazı Türk âlimleri İslam felsefesinde, fıkıh-muamelat ve kelam-akaid gibi dinî bilimlerde büyük başarılara imza atarken bazıları da mistik felsefe alanında derin izler bıraktılar. Hatta tasavvuf da dediğimiz bu mistik felsefenin en önemli temsilcileri Türkler arasından çıktı. Bu alanda dünya çapında şöhrete sahip olan Hoca Ahmet Yesevî (ö. 1167), Hacı Bektaş-ı Veli (ö.1270), Mevlânâ (ö.1273) ve Yunus Emre (ö.1320?) gibi büyük Türk düşünürleri, bir anlamda insan felsefesi yaparak Türk düşüncesini renklendirdiler.

Türk devlet ve siyaset düşüncesine dair bilgilere rastladığımız Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk’ünde, çeşitli siyasetnâmelerde ve başta Oğuz Kağan destanı olmak üzere İslamî dönemde yazıya geçirilen Türk destanlarında da temelinde kadîm Türk düşüncesi bulunan fakat İslami kaide, kavram ve uygulamalara da yer verilen bir devlet ve siyaset düşüncesi mevcuttu.

İtil Bulgarları, Karahanlılar ve Gazneliler gibi ilk Müslüman Türk devletlerinin kurulmasıyla sadece birey ve toplum hayatında değil, devlet hayatında da kendisini gösteren bu ivme, Oğuzların İslamiyeti kabulüyle en yüksek seviyeye ulaştı. Doğru cevap B şıkkıdır.

İslam devlet ve siyaset düşüncesi, zamanla kurumsallaştı ve en sistemli haline Abbâsîler çağında ulaştı. el-Maverdî tarafından kaleme alınan el-Ahkamü’s-Sultaniyye isimli eserle de bir doktrin haline geldi. Bu arada Abbâsîlerin şahsında beliren bu Sünni devlet/siyaset teorisi karşısında bir de Fatımîlerin şahsında kurumsallaşan Şii devlet/siyaset teorisi mevcuttu.

İslam devlet ve siyaset düşüncesi, zamanla kurumsallaştı ve en sistemli haline Abbâsîler çağında ulaştı.

Te’vil: Fıkıh usulünde te’vil, “bir sözün bir delilden hareketle zâhir anlamının terk edilerek taşıdığı diğer bir mânaya göre anlaşılması, kapalı lafızların açıklanması” mânasında kullanılmıştır.

Abbâsîlerin geçmesiyle ilim hareketlerinin ağırlık merkezi artık Bağdat idi. Daha Halife Mansûr döneminde (754-775) başlayan tercüme faaliyetleri devam etti. Özellikle 813’te halife olan Me’mun’un 9. yüzyıl başlarında Beytü’l-Hikme’yi (bilgelik evi) kurması, söz konusu tercüme faaliyetlerinin artmasını sağladı. Me’mun birçok bilgini toplayarak eski Yunan ve Fars (İran) kültürleriyle ilgili birçok eseri Arapçaya tercüme ettirdi. Yunancadan, Süryanîceden ve bazen de Farsçadan yapılan bu tercümeler sayesinde Müslümanlar tıpta, astronomide, matematikte, fizikte ve felsefede büyük bir atılım yaptılar. Adeta bir İslam rönesansı yaşandı. Doğru cevap E şıkkıdır.

Fıkıh usulünde te’vil, “bir sözün bir delilden hareketle zâhir anlamının terk edilerek taşıdığı diğer bir mânaya göre anlaşılması, kapalı lafızların açıklanması” mânasında kullanılır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Meşşaî okulunun diğer önemli temsilcisi olan İbn Sina da felsefe, mantık, kimya, matematik ve tıp alanında derinleşmiş, özellikle tıp alanında büyük şöhret kazanmıştı. Onun el-Kanun fi’t-Tıb adlı eseri 17. yüzyıla kadar Batı üniversitelerinde kaynak eser olarak kullanıldı. Doğru cevap A şıkkıdır.

Ebu Hanife, gerek hayatı, gerekse eserleriyle haklı bir şöhrete kavuşmuş ve özellikle el-Fıkhü’l-Ekber adlı eserinde dile getirdiği yöntem ve yaklaşımlar kendi adıyla anılan bir fıkıh ekolüne öncülük etmişti. Doğru cevap D şıkkıdır.

İmam Maturidî ise öncülük ettiği yeni kelâm ekolüyle İslam düşünce tarihine damgasını vurmuştu. Onun en önemli iki temel eseri olan Kitâbü’t-Tevhîd ve Te’vilâtü’l-Kur’an’da, kendinden önceki âlimlerin tartışmadığı önemli meseleleri ele alarak bu meseleleri, naklî delillerin yanında tarihî, sosyal ve semantik birtakım akli deliller de kullanarak çözmeye çalıştı. Doğru cevap B şıkkıdır.

Hükümdarın sırf kendi iradesine dayanarak, şeriatın şümulüne girmeyen konularda, cemiyetin hayrı için koyduğu kanunlar ve bu kanunları koyma salâhiyetine “örf-i sultanî” dendi. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türk devlet ve siyaset düşüncesinde yer alan din ve devlet işlerinin ayrı tutulması meselesinin fiilî, hatta resmî uygulaması ise Selçuklular dönemine rastlar. Doğru cevap A şıkkıdır.

Türk hâkimiyet telakkisinin temelinde yer alan “kut” anlayışı gereği Türklerde hâkimiyet, belli bir şahsa değil, bütün aileye aitti. Bu ise “ülüş” veya “ortak hâkimiyet” prensibini beraberinde getirmişti. Doğru cevap D şıkkıdır.