TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Herhangi bir devletleri ortaya çıkmadı ama boylar halinde yaşadılar ve Doğu Avrupa tarihinde çok etkili oldular.

Genel bir bakışla eski bozkır Türk kültüründe dikkate alınması gereken iki önemli karakteristik özellik ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birincisi Türk göçleridir. Bununla kastedilen normal bir yaylak kışlak hayatı değil, çeşitli nedenlerle yaşadıkları bölgeyi kitleler hâlinde terk ederek çok uzun mesafeler kat etmek suretiyle bir başka alana gitmeleridir. Bu yüzden her yıl sürdürülen mevsime göre yer değiştirme ile karıştırılmamalıdır. Kitleler hâlinde başka alanlara kayma, çok önemli tarihî sonuçlar doğurmuştur. Büyük göçlerin siyasi ve ekonomik olmak üzere iki temel sebebi vardır. Ekonomik sebep denince özellikle nüfusun artması nedeniyle otlakların yetersiz kalması, kuraklık veya ağır kış şartları yüzünden çıkan kıtlık ve benzeri etkenler gösterilebilir. Türklerin özellikle Çin, Hsien-pi, Moğol gibi kavimlerin baskısıyla yerlerini terk edip başka sahalara gitmeleri ise göçlerin siyasi sebebini oluşturur. İkinci karakteristik özellik eski Türk toplumunun sosyal yapısıdır. Bu sosyal yapıyı aileden (oguş) başlayarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür. Bozkırdaki Türk topluluklarını her zaman dinamik ve ayakta tutan bu sosyal sistem, en başta insanların birbirine olan ihtiyaçları (savunma, barınma, yiyecek elde etme) sonucunda doğmuştur. Aile toplumun en küçük birimidir, aileler biraz büyüdüğünde uruglar ortaya çıkmaktadır. Küçük kabile dediğimiz sosyal sistem, göçebe hayatı 20. yüzyıla kadar sürdüren topluluklar arasında hâlâ yaşamaktadır. Uruglar, yani küçük kabileler birleştiğinde ise boylar meydana gelmektedir. Herhangi bir devlet (il) kurulduğunda boyların birleşmesi, yani halk tabakasına dönüşmesi bodun olarak adlandırılmaktadır. Esasen tarihî kaynakların ışığında bu sosyal sistem halkaları içinde boy birimi ön plana çıkmaktadır. Boyların toplumsal özellik olarak taşıdığı sosyal dayanışma ve dinamizm, bireyleri arasında birlikte hareket etme arzusunu getirmiş; çok uzun mesafeleri yılmadan çetin mücadelelerle aşmalarını sağlamıştır. Bir başka ifade ile Avrasya Türk tarihi aslında açıklamaya çalıştığımız bu sosyal sistem içinde boyların tarihidir, denebilir.

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Diğer eski Türk devletlerinde olduğu gibi, Göktürk Devleti’ni de yerleşik ve kabilevi devletlerden ayıran başlıca özellikler şunlar idi: Velayet-i amme, özel mülkiyet, serbest çalışma, imtiyazsızlık, hükümranlığın karizmatik oluşu, birleştiricilik, askerî karakter, dinî tolerans, imperium telakkisi, töre (kanunilik), besicilik-çobanlık. Fakat, özellikle vurgulanması gereken nokta ise, Göktürk Devleti’nin kamu hukukuna sahip olmasıdır. Bu, onları diğer kabilevi devletlerden ayıran en önemli özelliktir.

İslâmiyet’ten önce ve sonra Orta Asya bozkır sahasında kurulmuş Türk devletlerinde sosyal örgütlenme açısından birbirine bağlı halkalar zinciri söz konusudur. Sosyal yapının çekirdeğini aile (oguş) oluşturuyordu. Aileler birliğine “urug” denilmesine rağmen, henüz bunun tam fonksiyonu anlaşılamamıştır. Sonraki devirlerde küçük boy/kabile anlamına kullanılmıştır. Bir sonraki halka olan boy, aileler ve uruglar birliği olarak ortaya çıkıyordu. Boyların başında beyler bulunurdu. 7. yüzyılın ortalarından itibaren boyların idarecilerinin ilteber ve erkin gibi unvanlar taşıdığını görüyoruz. Yine 634/635 yılında başsız kalan boyların İli Irmağı civarında toplanarak yeniden örgütlenmeleri neticesinde boylara “ok” denildiği açıkça anlaşılmaktadır. Herhangi bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara ok denirdi. Boylar da zamanına göre birleşip üst bir birlik meydana getirirlerdi. Yazıtlardan açıkça anlaşıldığına göre söz konusu boy birliklerine bodun adı verilirdi. Bu büyük insan kitlelerinin yöneticilerinin unvanları yabgu, şad, ilteber gibi duruma göre değişiklik gösterirdi.

Bozkır sahasında kurulmuş bütün diğer eski Türk devletleri gibi, Göktürk Devleti de siyasi ve askerî karakter taşıyor, dinî karakter taşımıyordu.

Gök, kubbe biçiminde olduğu için halkın yaşadığı çadırda bundan etkilenmiş ve Türk çadırı kubbeli şekilde yapılmıştır. Ayrıca kurganlar da kubbe biçimindedir. Gündelik hayatta göğün etkisi hissedilir. Özellikle çadırların tepesindeki dairesel boşluk dünyanın penceresidir. Çadırın direği dünyayı tutan hayat ağacı, Demir Kazık gibi değerlendirilmiştir.

Hayvanlar Göğün altında aynı düzlemdedir. Aynı haklara sahip olduğu gibi insanla aynı toplumsal yaşama sahiptir. Kuşlar Tanrının habercileri olarak görülmüş; ruhu sembolleştirmede kullanılmıştır. Oğuz Destanında hayvanlar, insanlara rehberlik eder. Yine hayvanlar kurban edilerek Tanrı ile ilişki sağlanır. Ancak, hayvan Tanrı ve hayvana tapma yoktur. Hayvanlarla insanlar bütünleşerek evren tasavvuruna dönüşmüştür. İnsan yeryüzündeki tek hâkim canlı varlık değildir. Çevresiyle uyumlu ve sorumludur.

Ölen atalara saygı, eski Türklerde inanç sisteminin bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Asya Hunları, Tabgaçlar ve Göktürkler de ilk çıktıkları yer olarak değerlendirdikleri kutsal mağaralar önünde atalarının ruhu için kurbanlar sunarlardı. Ata mezarlarına yapılan her türlü taciz şiddetle cezalandırılıyordu. Atalarının mezarlarının saldırıya uğraması sonucu (Margos piskoposu tarafından) Avrupa Hun hükümdarı Attila, I. Balkan Seferine çıkmıştı.

Türk hükümdarı kanunları (töre) uygular, onlara kendisi de uyar; fakat kanun yapamazdı.