TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Bu sosyal yapıyı aileden (oguş) başla­yarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür.

Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu. Kitabelerde töre kelimesi 11 yerde geçmekte, bunun altısında il (devlet) deyimiyle birlikte kullanılmaktadır. Diğer beş yerde de il ile alakası açıkça belirlidir. Kanun ile törenin arasındaki bağlantı doğ­rudan siyaset üzerinden sağlanıyordu. Bir başka ifade ile töre ile toplumu birleştirme işi töreye yüklenmişti. Bu da Gök­türk Devleti’nin töreye (kanuna) ne kadar bağlı olduğunu göstermektedir. Bir başka deyişle, devletin varlığı törenin varlığına sıkı sıkıya bağlıdır.

İslâmiyet’ten önce ve sonra Orta Asya bozkır sahasında kurulmuş Türk devletlerinde sosyal ör­gütlenme açısından yukarıda belirttiğimiz birbirine bağlı halkalar zinciri söz konusudur. Sosyal yapının çekirdeğini aile (oguş) oluşturuyordu. Aileler bir­liğine “urug” denilmesine rağmen, henüz bunun tam fonksiyonu anlaşılamamıştır. Herhangi bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara ok denirdi. Boylar da zamanına göre birleşip üst bir birlik meydana getirirlerdi. Yazıtlardan açıkça anlaşıldığına göre söz konusu boy birliklerine bodun adı verilirdi.Göktürk ilinde vatan anlayışının bir devlet felsefesi hâlinde geliştiğini görmekteyiz. Devlet, hükümdar yani kağandan önce gelmektedir. Bu sebepten bütün Göktürk yazıtlarında il (devlet) sözü kağandan önce zikredilmiştir.

Anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdar­lık sembolleri idi.

Orhun Kitabelerinde geçtiği üzere, Göktürkler­de hükümetin karşılığı “ayukı” tabiri idi.

Bozkırlarda gelişen Eski Türk inanç sistemi çok karmaşık bir yapıya sahip değildir. Ayrıca tarihin ilk devirlerinden itibaren Avrasya bozkırlarının ha­yat şartlarının izlerini taşır. İslam Öncesi dönemde Türkler yaşadıkları doğal ortam gereği inançlarını üç ana temel üzerine oturtmuşlardır:

Ölen kişinin çadırı etrafında do­laşılır, en sevdiği at kurban edilir, yanına çok sa­yıda değerli eşya konularak öteki dünyada huzur içinde kalmasına gayret edilirdi. Saçların kesildiği, saçın başın dağıtıldığı, yüzün bıçakla çizilerek kan ve gözyaşının birlikte akıtıldığı törenler yapılırdı. Ölen kişinin atlarının önce kuyruklarının kesildiği sonradan kurban edildiği bildirilir.

Göktürk devlet sistemini bir şablon haline getirerek bozkırlarda kurulmuş bütün Türk siyasi kuruluşlarını analiz edebiliriz. Müslüman olmasına rağmen Karahanlı Devleti, Göktürklerin devamı sayılır. Göktürklerin Türk tarihine en büyük katkısı gerçekte siyasi tarih açısından olmuştur. Onların siyasi tabakası zayıflayıp tarih sahnesinden çekildikten sonra bünyelerinden çıkan Uygur, Karahanlı, Gazneli, Selçuklu, Osmanlı, Türkiye Cumhuriyeti başta olmak üzere diğer Türk kökenli devlet ve beylikleri aslında Göktürk Kağanlığının devamıdır.

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Göktürk ilinde vatan anlayışının bir devlet felsefesi hâlinde geliştiğini görmekteyiz. Devlet, hükümdar yani kağandan önce gelmektedir. Bu sebepten bütün Göktürk yazıtlarında il (devlet) sözü kağandan önce zikredilmiştir. Devletin yıkılması ise, Göktürkler için en büyük felaket olarak telakki ediliyordu. Devlet, Tanrı tarafından verilir, kağanın ve milletin durumu Tanrı tarafından yasanır ve tayin edilirdi: “İl berigme tengri (il veren Tanrı)”. Kötü kağanlar ile yolundan çıkmış Türk milletini Tanrı zaman zaman cezalandırıp devleti elinden alıyordu.

Eski Türklerde en yüksek siyasi teşekkülün il (devlet) olduğu, Çin tarihleri ve Türkçe Orhun Yazıtlarının verdiği bilgiler sayesinde gayet açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Yani bugünkü anlamda devletin karşılığı olan il, aileden (oguş) başlayıp sırasıyla, aileler birliği (uruğ), boy (kabileler) birliği halkalarının en gelişmiş ve son şekli olarak belirtilmektedir. Bir başka ifade ile en üst siyasi kuruluş il’dir; günümüzdeki karşılığı ise devlettir.

Despotizm ile yönetilen eski bazı kültürlerde olduğu gibi milletin görevi ona bakmak değil, bilakis kağanın görevi millete bakıp gözetmek, doyurmak, boyları bir arada tutmak ve düşmanlara karşı korumaktır

Demokrasinin önemli göstergesi meclisin eski Türk devletinde var olduğunu, Çin kaynaklarından ve Orhun Yazıtlarından çok açık bir şekilde anlamaktayız. Yasama kurulu niteliğini taşıyan bu meclis aslında milattan önceki devirlerden beri devam eden bir kurum olarak görünmektedir. Göktürklerde meclis kelimesinin karşılığı “toy” idi. Bütün diğer Türk lehçelerinde ve Türkçeden geçtiği bütün yabancı dillerde de meclis, toplantı anlamına gelmektedir. Bu meclisin üyelerine Toygun denirdi. Oğuz Destanında da “Toy”dan bahsedilir.

Bir devletin (yani il’in) bağımsız olabilmesi için bazı şartlara sahip olması gerekmektedir. Bunlar siyasi istiklal, ülke, halk ve kanundur.

Doğa ve doğaüstü güçlere saygı göstermek, atalarının ruhlarına saygı duymak ve kurban sunmak, Gök Tanrı’ya inanmak Eski Türk inanç sisteminin temelini oluşturuyordu. Canlı cansız her şeyin ruhu, Türklerin ruhu ve bireysel ruh olmak üzere üç ana temele oturuyordu. Eski Türk inanç sisteminde ata ruhlarına gösterilen saygı büyük önem taşımaktaydı. Hatta ölen atalarının ruhlarına saygı göstermek için belirli zamanlarda onlar için kurban sunuyorlardı. Asya Hunları, Tabgaçlar ve Göktürkler gibi büyük hanedanların ilk çıktıkları ata mağaralarında tören düzenlediklerini öğreniyoruz.

Hükümdarların eşleri olan Hatunlar da devlet yönetiminde etkilidirler. Hakanın olmadığı durumlarda kurultaya hatun başkanlık ederdi, eğer hatunda katılamıyorsa kurultaya Ayguci (Başbakan) başkanlık ederdi. Hatunlar: Boy beylerini temsilen kurultaya katılırlardı. Elçi kabulünde bulunurlardı. Hakanın bulunmadığı durumlarda Kurultaya başkanlık yaparlardı.

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde vergiye bağlanan diğer devletlerden vergilerin tahsili ve denetimi işi "Tudun" adı verilen memurlar tarafından yapılmıştır.

Hazarlar hanedanı din değiştirip Museviliğe geçmesine rağmen Türk kültürü özelliklerini korudular. Bazı alanlarda yerleşikliğe dahi adapte olarak şehir kül­türünü geliştirdiler.