TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ

Herhangi bir devlet (il) kurulduğunda boyların birleşmesi, yani halk tabakasına dönüşmesi bodun olarak adlandırılmaktadır.

Orhun kitabelerinde bildirildiği üzere, Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu.

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdarlık sembolleri idi.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Eski Türk Düşüncesinde Devlet Başkanlığı Makamı” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Göktürklerde, halkın tahta çıkma töreninde kağanı bir keçe üzerine koyarak havaya kaldırması kağanın seçimine halkın katılımı olarak düşünülmüştür.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Doğa ve Doğaüstü Güçlere Saygı Gösterme” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Atalar Kültü” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Tanrı’nın verdiğine inananlar kut sayesinde hükümdar Tanrı ile uyum halinde olmak zorundadır. Tanrı buyruklarına “yarlık” denirdi.

Her ne kadar tarihi derinliği MÖ 3 binlere kadar gitse de MÖ 221’den itibaren üst düzeyde somut bir Türk siyasi teşekkülü görüyoruz. Bilindiği gibi bunun adı Büyük Hun İmparatorluğu idi. Buna Asya Hun İmparatorluğu da deriz. Hun siyasi varlığı M 439’a kadar Orta Asya’nın doğusunda, 558’e kadar Afganistan ve Batı Türkistan, nihayet
469’a kadar Avrupa’da sürmüştür. Hunları Orta Asya’nın doğusunda Tabgaç (386-557), Göktürk (552-745) ve Uygur (745-840) devletleri takip etti.

Orhun yazıtları, Orta Moğolistan’da Koça-Çaydam gölü dolayındaki Orhon nehrinin eski yatağı yakınında bulunduğu için bu adla anılmaktadırlar. Kül Tigin yazıtının 732, Bilge Kağan’ın 735, Tonyukuk’un (Tunyukuk) 716-734 yılları arasında dikilmiş olduğu tahmin
edilmektedir. Özellikle Bilge Kağan ve Tonyukuk’un yazıtları, II. Doğu Türk Kağanlığı’nın tarihi niteliğindedir.

Sosyal yapıyı aileden (oguş) başlayarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür. Bozkırdaki Türk topluluklarını her zaman dinamik ve ayakta tutan bu sosyal sistem, en başta insanların birbirine olan
ihtiyaçları (savunma, barınma, yiyecek elde etme) sonucunda doğmuştur. Aile toplumun en küçük birimidir, aileler biraz büyüdüğünde uruglar ortaya çıkmaktadır. Küçük kabile dediğimiz sosyal sistem, göçebe hayatı 20. yüzyıla kadar sürdüren topluluklar arasında hâlâ yaşamaktadır. Uruglar, yani küçük kabileler birleştiğinde ise boylar meydana gelmektedir. Herhangi bir devlet (il) kurulduğunda boyların birleşmesi,
yani halk tabakasına dönüşmesi bodun olarak adlandırılmaktadır. Esasen tarihî kaynakların ışığında bu sosyal sistem halkaları içinde boy birimi ön plana çıkmaktadır. Boyların toplumsal özellik olarak taşıdığı sosyal dayanışma ve dinamizm, bireyleri arasında birlikte hareket etme arzusunu getirmiş; çok uzun mesafeleri yılmadan çetin mücadelelerle aşmalarını sağlamıştır. Bir başka ifade ile Avrasya Türk tarihi aslında
açıklamaya çalıştığımız bu sosyal sistem içinde boyların tarihidir, denebilir.

Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu. Kitabelerde töre kelimesi
11 yerde geçmekte, bunun altısında il (devlet) deyimiyle birlikte kullanılmaktadır. Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Göktürk tarihinin başlangıcında devletin kuruluşunu anlatan Çince tarihî kaynakta (Chou Shu 50. bölüm), lider Bumın’ın, o sırada tâbi olduğu Juan-juanları (Moğolları) bozguna uğrattıktan sonra, devlet karşılığı olan il ile hükümdarlık unvanı kağanı birlikte aldığını kaydetmektedir. İl Kağan, devletin hükümdarı demektir. Başka bir ifade ile artık bağımsız hâle gelinmiş, yani il (devlet) seviyesine yükselmiştir. 552 yılında gerçekleşen bu olaydan sonra ortada bir Türk devleti söz konusudur. Göktürk kağanlığı, bu tarihte Türk adını taşıyan ilk devlettir. Nitekim Çin, Tibet, Soğd, İran Sasani), Bizans, Arap kaynaklarında Türk Devleti adıyla anılmıştır. Hatta Bizans kaynaklarında (Menandros kroniği, 582 yılı) Orta Asya’ya Türkiye denilecektir.

Bağımsız olan her devletin varlığını sürdürdüğü bir coğrafi mekâna sahip olması gerektiği herkesçe bilinen bir gerçektir. Ancak eski Türk ilinde bu coğrafi mekânın korunmasından kağanlar birinci derecede sorumludur. Bu durum ve vatan sevgisi,
yine Orhun Yazıtlarında çok açık bir şekilde anlatılmıştır. Ayrıca merkez Ötüken bölgesi kutsal sayılmıştır (Iduk Ötüken). Aslında oyma yazılı Eski Türkçe yazılı anıtlar (Türk milletinin acı tatlı hatıralarının gelecek nesillerce unutulmaması için taşa yazdırılıp dikilmesi), o toprakların ilelebet Türk vatanı olarak kalacağı düşüncesinin sonucunda
meydana getirilmiştir.

Göktürklerde hükümdarlık, yani, devlet başkanlığı kağanlık ile temsil edilmektedir. Devlet başkanı da kağan unvanını taşıyordu. Kaynaklardan anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdarlık sembolleri idi.

Uygurlar, 762’de Mâni dinine girdiler. Bundan sonra kağanlık unvanları Ay Tengri
olarak değişti. Bu arada alfabeleri değişerek Soğd yazısından kendilerine yeni alfabe aldılar. Neticede Uygurlar yerleşik hayata geçerek farklı kültür ürünleri meydana getirdiler. Irk Bitig (9. yüzyıl), Huastuanift, Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi eserler
meydana getirildi. Bunun dışında çok sayıda hece vezninde yazılmış ilahiler hazırlandı.

Orhun Kitabelerinde geçtiği üzere, Göktürklerde hükümetin karşılığı “ayukı” tabiri idi. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, memleket meseleleri devlet meclisi adı verilen toyda görüşülüyordu. Ancak coğrafi şartlar ve ülkenin içinde bulunduğu durum sebebiyle toyun her zaman toplanması mümkün olamıyordu.

Demokrasinin önemli göstergesi meclisin eski Türk devletinde var olduğunu, Çin kaynaklarından ve Orhun Yazıtlarından çok açık bir şekilde anlamaktayız. Yasama kurulu niteliğini taşıyan bu meclis aslında milattan önceki devirlerden beri devam eden bir kurum olarak görünmektedir. Göktürklerde meclis kelimesinin karşılığı “toy” idi. Bütün diğer Türk lehçelerinde ve Türkçeden geçtiği bütün yabancı dillerde de meclis,
toplantı anlamına gelmektedir. Bu meclisin üyelerine Toygun denirdi. Oğuz Destanında da “Toy”dan bahsedilir.

Yusuf Has Hacip tarafından 1069’da yazılan Kutadgu Bilig ve Kaşgarlı Mahmud tarafından 1074’te kaleme alınan Divanü Lügati’tTürk, Türk düşünce tarihinin hem İslam öncesine hem sonrasına siyasi ve sosyal açıdan ışık tutmaktadır.