TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 9

Molla Fenârî ilk Osmanlı şeyhülislamı kabul edilmektedir.

Kınalızâde Ali, Ahlâk-ı Alâî'yi, 1564 yılında Şam’daki kadılık vazifesi sırasında kaleme almıştır.

Yusuf Has Hacib'in yazdığı Kutadgu Bilig, siyasetname tarzının ilk örneğidir.

Fatih döneminde kurulan Sahn-ı Seman medreselerinde Eşari anlayış hakimdi.

12. yüzyılda, Endülüs’te İbn Rüşt (1126-1198) Gazali’nin filozoflara yönelik eleştirisine cevap olarak Tahafut Al-Tahafut adlı eseri yazmıştır.

İstanbul Rasathanesi 16. yüzyılda yıkılmadan önce başında Takiyüddin bulunmaktaydı.

Entegrizm, dinî veya siyasi bir inancı tarihin bir önceki döneminde sahip olduğu kültür yapısı ve müesseseleriyle özdeşleştirmektir.

Göktürk devlet sistemini bir şablon haline getirerek bozkırlarda kurulmuş bütün Türk siyasi kuruluşlarını analiz edebiliriz. Müslüman olmasına rağmen Karahanlı Devleti, Göktürklerin devamı sayılır. Göktürklerin Türk tarihine en büyük katkısı gerçekte siyasi tarih açısından olmuştur. Onların siyasi tabakası zayıflayıp tarih sahnesinden çekildikten sonra bünyelerinden çıkan Uygur, Karahanlı, Gazneli, Selçuklu, Osmanlı, Türkiye Cumhuriyeti başta olmak üzere diğer Türk kökenli devlet ve beylikleri aslında Göktürk Kağanlığının devamıdır.

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Göktürk ilinde vatan anlayışının bir devlet felsefesi hâlinde geliştiğini görmekteyiz. Devlet, hükümdar yani kağandan önce gelmektedir. Bu sebepten bütün Göktürk yazıtlarında il (devlet) sözü kağandan önce zikredilmiştir. Devletin yıkılması ise, Göktürkler için en büyük felaket olarak telakki ediliyordu. Devlet, Tanrı tarafından verilir, kağanın ve milletin durumu Tanrı tarafından yasanır ve tayin edilirdi: “İl berigme tengri (il veren Tanrı)”. Kötü kağanlar ile yolundan çıkmış Türk milletini Tanrı zaman zaman cezalandırıp devleti elinden alıyordu.

Eski Türklerde en yüksek siyasi teşekkülün il (devlet) olduğu, Çin tarihleri ve Türkçe Orhun Yazıtlarının verdiği bilgiler sayesinde gayet açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Yani bugünkü anlamda devletin karşılığı olan il, aileden (oguş) başlayıp sırasıyla, aileler birliği (uruğ), boy (kabileler) birliği halkalarının en gelişmiş ve son şekli olarak belirtilmektedir. Bir başka ifade ile en üst siyasi kuruluş il’dir; günümüzdeki karşılığı ise devlettir.

Despotizm ile yönetilen eski bazı kültürlerde olduğu gibi milletin görevi ona bakmak değil, bilakis kağanın görevi millete bakıp gözetmek, doyurmak, boyları bir arada tutmak ve düşmanlara karşı korumaktır

Demokrasinin önemli göstergesi meclisin eski Türk devletinde var olduğunu, Çin kaynaklarından ve Orhun Yazıtlarından çok açık bir şekilde anlamaktayız. Yasama kurulu niteliğini taşıyan bu meclis aslında milattan önceki devirlerden beri devam eden bir kurum olarak görünmektedir. Göktürklerde meclis kelimesinin karşılığı “toy” idi. Bütün diğer Türk lehçelerinde ve Türkçeden geçtiği bütün yabancı dillerde de meclis, toplantı anlamına gelmektedir. Bu meclisin üyelerine Toygun denirdi. Oğuz Destanında da “Toy”dan bahsedilir.

Bir devletin (yani il’in) bağımsız olabilmesi için bazı şartlara sahip olması gerekmektedir. Bunlar siyasi istiklal, ülke, halk ve kanundur.

Doğa ve doğaüstü güçlere saygı göstermek, atalarının ruhlarına saygı duymak ve kurban sunmak, Gök Tanrı’ya inanmak Eski Türk inanç sisteminin temelini oluşturuyordu. Canlı cansız her şeyin ruhu, Türklerin ruhu ve bireysel ruh olmak üzere üç ana temele oturuyordu. Eski Türk inanç sisteminde ata ruhlarına gösterilen saygı büyük önem taşımaktaydı. Hatta ölen atalarının ruhlarına saygı göstermek için belirli zamanlarda onlar için kurban sunuyorlardı. Asya Hunları, Tabgaçlar ve Göktürkler gibi büyük hanedanların ilk çıktıkları ata mağaralarında tören düzenlediklerini öğreniyoruz.

Hükümdarların eşleri olan Hatunlar da devlet yönetiminde etkilidirler. Hakanın olmadığı durumlarda kurultaya hatun başkanlık ederdi, eğer hatunda katılamıyorsa kurultaya Ayguci (Başbakan) başkanlık ederdi. Hatunlar: Boy beylerini temsilen kurultaya katılırlardı. Elçi kabulünde bulunurlardı. Hakanın bulunmadığı durumlarda Kurultaya başkanlık yaparlardı.

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde vergiye bağlanan diğer devletlerden vergilerin tahsili ve denetimi işi "Tudun" adı verilen memurlar tarafından yapılmıştır.

Hazarlar hanedanı din değiştirip Museviliğe geçmesine rağmen Türk kültürü özelliklerini korudular. Bazı alanlarda yerleşikliğe dahi adapte olarak şehir kül­türünü geliştirdiler.

İkinci karakteristik özellik eski Türk toplumunun sosyal yapısıdır. Bu sosyal yapıyı aileden (oguş) başla­yarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür. Bozkırdaki Türk topluluklarını her zaman dinamik ve ayakta tutan bu sosyal sistem, en başta insanların birbirine olan ihtiyaçları (savunma, barınma, yiyecek elde etme) sonucunda doğmuştur. Aile toplumun en küçük birimi­dir, aileler biraz büyüdüğünde uruglar ortaya çıkmaktadır.

Bizans kaynaklarının ifadesine göre Tanrı Ares’in kılıcına sahip Attila, bütün dünyayı idaresi altına almak niyetindeydi. Nitekim bu durum Batı Roma elçisi Romulus tarafından dile getirilmiştir. Ancak, daha 409 yılında Hun liderlerinden Uldız Trakya Genel valisine gökyüzünü işaret ederek “güneşin battığı yere her tarafı ele geçireceklerini” söylemişti. Batı Göktürk yöneticilerinden Türk Şad, Bizans elçisi Valentinos’a “Güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar dünya önümüzde diz çökecektir” diyerek tehdit ediyordu. Yine Göktürklerden Tardu, 598’de Bizans imparatoruna yolladığı mektupta “yedi iklimin ve yedi ırkın hükümdarından Roma imparatoruna” diyerek dünya hakimi olduğunu bildirmek istiyordu. Yine Divanü Lügati’t-Türk’te, Alper Tunga Acun Beği (dünya hükümdarı) olarak gösterilmiştir.