TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Kâtip Çelebi Müslümanları yaşadıkları gaflet uykusundan uyandırmak gibi bir misyonu kendine ilke edinmiştir.

Yusuf Has Hacip

1074

Peçenekler

Hazarlar

Boy

Urug

MÖ 2250'lere

Türk ülkesinin sınırlarının sonsuz genişlikte olduğunu

doğruluk

17. yüzyıldaki siyasi (meşruiyet) krizi Osmanlı egemenlik anlayışını zorlamıştır. Yeniçeriler, II.
Osman’ı katlettiğinde dokunulmaz sultan imgesini de yıkmışlardır. II. Osman’ın katlinde yeniçeri ile ittifak içinde olan ulemanın hanedan nezdinde konumu tartışılır hâle gelmiş, sultanın kendine sadık yeni ordu arayışları, Osmanlı modernleşmesinin seyrini belirlemiştir.

Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları
anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.

“Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.

Güzel söz söylemesi ve halkı cezb ve celb etmesini bilmesi sebebiyle az zamanda meşhur olmuş ve önce saray adamlarına ve daha sonra Padişaha kendisini kabul ettirmiştir. Kadızâde Mehmed Efendi devrin siyasi ve sosyal bunalımlarını işaretle bütün sıkıntıların şer’-i şerîfe aykırı hareketlerden ileri geldiğini belirterek tarikatlara cephe almıştır. IV. Murad cemiyet hayatını düzeltmek istediğinde, kahvehaneleri ve tütünü yasaklamış; bu sert tedbirleri alması konusunda IV. Murad’a destek veren tek zümre de Kadızâdeliler olmuştur (Zilfi, 1999: 65-79). Kadızâde Mehmed Efendi’nin devlet idarecilerinin istediği tarzda vaazlar vermesi devlet erkânının hoşuna gitmiş ve Osmanlı tarihine hoca nüfuzu olarak geçen bu husus halk arasında ciddi oranda huzursuzluk artışına sebep olmuştur. Kadızâde Mehmed Efendi 17. yüzyılın giderek ağırlaşan iktisadi, içtimai ve siyasi şartlarından bir kurtuluş reçetesi olarak IV. Murad’a “Tacu’r-Resâil fi Minâhici’l-Vesâil” adında bir risale sunmuştur. Aslında bu risale İbni Teymiyye’nin “es-Siyasetü’ş-şer’iyye” adlı risalesinin bir çevirisidir.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, 1720’de Fransa’ya elçi olarak gönderildiğinde ilk yaptığı işlerden birinin matbaa ile ilgilenmek olduğu bilinmektedir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris gözlemlerini anlattığı Sefâretnâmesinde önemle üzerinde durduğu konu, bilim ve tekniktir. Geçtiği kanallar, köprüler, viyadükler Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in ilgisini
çeker.

Lâle Devri’nin en önemli ilim ve fikir insanlarından biri Yanyalı Esat Efendi’dir. Eserleri, yetiştirdiği öğrenciler, yaptığı görevler ve özellikle felsefe-mantık alanında Aristo’nun bazı eserlerini Grekçeden Arapçaya çevirip şerh etmesi ile tanınır. Yanyalı Esat Efendi bilgi ve birikimiyle ulemâ ve devlet adamlarının takdirini kazandı. Arapça, Farsça
yanında Grekçe ve Latince de bilen Esad Efendi, 18. yüzyılın ilk çeyreğinde Sadrazam Damad İbrâhim Paşa’nın öncülüğünde başlatılan yenileşme hareketleri çerçevesinde Grekçeden tercüme yapan heyetin başkanlığına getirildi. Sadrazamın ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin isteği üzerine Aristo’nun bazı eserleri ile Porphyrios’un
“Îsâgūcî” adlı eserini Arapçaya çevirdi.

Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye”
isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.

Sadık Rıfat Paşa, Kalemiyenin parlak bir üyesi olarak Viyana elçiliği sırasında gözlemlerini “Avrupa Ahvaline Dair Risale” de ifade etti. Paşa’nın bu risalesi “Müntehabat-ı Âsâr” isimli kitabındaki yazılarının temelini teşkil eder. Paşa, Avrupa  gözlemlerini devletin kurtuluşu için bir reçeteye dönüştürmeyi bilir.

Emevîler (661-750) döneminde artarak devam etti. Özellikle Emevîlerin Horasan valisi Ubeydullâh bin Ziyâd’ın 673 senesinde Ceyhun (Amuderya) Nehrini geçerek Maveraünnehir’e girmesiyle, Türklerin İslamiyetle “tanışma” dönemi başladı. Doğru cevap A şıkkıdır.

Türklerin İslamiyetle ilk karşılaşma ve tanışma sü- reci, Emevîlerin Maveraünnehir ve Türkistan’a yani Türk ülkelerine girmeleriyle başladı. Ubeydullâh bin Ziyâd’ın 673 senesindeki ilk akınından Emevîlerin yıkılışına (750) kadar devam eden bu süreç, Kuteybe bin Müslim’in bazı icraatı ve Ömer bin Abdülaziz’in sadece üç yıl süren (717-720) hilafeti dönemi haricinde “kötü bir tanışma” evresi niteliğindeydi. Doğru cevap C şıkkıdır.