TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 4

Hezarfen Hüseyin Çelebi’ye gelince, o Avrupalıların tanıdığı bir dünya tarihçisidir. Hüseyin Çelebi Latince ve Yunanca biliyordu ve yazdığı “Tarih-i Düvel-i Rumiyye” isimli tarih kitabı bizde Eski Yunan ve Roma’dan bahseden ilk tarih kitabı olarak biliniyordu (Ortaylı, 1986: 170).

İbrahim Müteferrika’nın matbaasının kurulmasında sefirler çağının ilk temsilcisi olan Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve oğlu Sait Çelebi’nin katkısı büyüktür.

Lale Devri, Çelebi Mehmet ve Müteferrika’nın etkisinde gelişen bir dönemdir.

Lâle Devri” tanımlaması Osmanlıların kullandığı bir tabir değildir. Bu tabir daha sonra II. Meşrutiyet döneminde tarihçiler tarafından konulmuş bir adlandırmadır

Lâle Devri’nin en önemli ilim ve fikir insanlarından biri Yanyalı Esat Efendi’dir.

Seçeneklerde verilen bilgilerin tümü doğrudur.

Selim veliaht iken Fransa Kralı Louis’le mektuplaşmalarına aracılık etmiş (Uzunçarşılı, 1938: 192-246), amedî hulefalığından reisülküttaplığa kadar yükselmiş diğer bir kalemiye mensubu olan Ebubekir Ratib Efendi de Osmanlı yenileşme hareketlerinin öncü isimlerinden biridir. 1791 yılında elçi olarak gittiği Viyana üzerinden hazırladığı Büyük Lâyiha, esasen III. Selim’e sunulmuş yirmi iki ıslahat lâyihasından biridir.

Sadık Rıfat Paşa’nın görüşleri hem Tanzimat hem de Islahat Fermanı’nın temelini oluşturur. Bu yönüyle Tanzimat’ın ideolojisini kurgular. Paşa’nın metinleri kendisinden önceki metinlerin bir devamı niteliğinde olmakla beraber kendisinden sonraki Genç Osmanlıların düşüncelerinin de temel kaynaklarından biri olmuştur.

Sultanın meşruiyetini sarsan önemli gelişme Edirne Vak'ası'dır. Ulemanın siyasi anlamda nüfuzunun doruk noktasını temsil eden Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin katli (1703) ile sonuçlanan Edirne Vakasında sultanın meşruiyet krizi doruğa çıktı (Rıfa’at Ali Abou-El –Haj, 1984). Bu isyan sırasında ilk defa Âl-i Osman’a alternatif teşkil edebilecek yeni saltanat arayışları görüldü. İsyancılar arasında devletin Osmanlı hanedanı tarafından idaresi meselesi tartışıldı. Onların yerini alması bakımından Kırım Hanedanı ve hatta Sokullu’nun torunları İbrahim Hanzadeler gibi başka güçlü aileler öne sürüldü.

Selefi bir dünya görüşüne sahip olan, Türk tarihinin en tutucu ve bağnaz dini hareketlerinden biri olan Kadızadeliler hareketi, Kuran ve Sünnet dışında olan her türlü gelişmeye tutucu bakan, aklın ön plana çıktığı pozitif bilimleri reddeden, asrı saadet olarak adlandırılan dönemin tekrar yaşanması hedefinde olan bir grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Sünneti Hz. Peygamberi anlamak yerine taklit etmek olarak gören, devinim halinde bulunan içtimai süreçleri göremeyen, var olunan zamandan bağımsız düşünceler geliştiren Birgivi Mehmed Efendi önderliğinde oluşan bu hareket, Osmanlı sarayına kadar sirayet ederek halk ve devlet nezdinde huzursuzlukların çıkmasına neden olmuştur.

Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşısında “yeni” yaklaşımı öne çıkarırlar.

Kâtip Çelebi, “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” adlı eserinde İbn Haldûncu bir yaklaşımla fertler gibi cemiyetlerin ömrünün de gelişme, duraklama ve gerileme şeklinde üç merhalesi bulunduğu, ancak çeşitli tedbirlerin alınması ile bu ömrün uzatılabileceği belirtilir. Kâtib Çelebi, reâyânın ahvaline ayrılan birinci fasılda beşerî cemiyetin dört temel unsurdan (ulemâ, asker, tüccar ve reâyâ) oluştuğunu belirterek insanın bio-psişik yapısı ile cemiyetin sosyal yapısı arasında ilişki kurar. Tıpkı beden gibi sosyal unsurlar arasında da bir âhenk sağlanması, her sınıf ve zümrenin kendisinden beklenen fonksiyonları gerçekleştirebilmesi için mevcut imkân ve fırsatların adalete uygun şekilde hazırlanması gerektiğini ifade eder.

Aydınlanma düşüncesi ve düşünürlerinden ilk bahseden Osmanlı devlet adamı Ebubekir Ratib Efendi olmuştur. Büyük Lâyiha’da aydınlanma dönemi düşünürleri Voltaire, Rousseau, Montesquieu ve Reinhold’tan bahseder.

Lale Devri, Çelebi Mehmet ve Müteferrika’nın etkisinde gelişen bir dönemdir. Bu dönemde yüz kadar şair ve yazar yetişmiş, bir çeviri heyeti kurulmuş, matbaa açılmış ve Batı’nın hiç olmazsa yüzyıl önceki ilmiyle temasa geçilmiş, Avrupa ile bilimsel anlamda da bir ilişki başlamıştır.

Lâle Devri’nin en önemli ilim ve fikir adamlarından biri Yanyalı Esat Efendi’dir. Yanyalı Esat Efendi’nin geleneksel yaklaşımı benimsemiş ve o çerçevede eserler kaleme almış olmasına karşın kalemiye mensubu sefirler ise Avrupa bilgisine yakınen şahitlik etmiş olmanın avantajı ile yeni yaklaşımları benimseyip onları eserlerine yansıtmışlardır.

Kadızâdeliler hareketinin en önemli sonuçlarından biri aklî ilimlerin gereksiz olduğuna dair yaklaşımın büyük bir kesim tarafından benimsenmesi, medrese çevrelerinde aklî ilimlerin neredeyse tamamen dışlanması olmuştur. Osmanlı bilim ve düşüncesinin üretiminde tek merkez medrese ve ulema sınıfı değildi. Kalemiye de ulema kadar bilgi üretiminde etkili idi. Kadızâde hareketi bir anlamda kalemiyenin öne çıkmasında etkili oldu. Kâtip sınıfı ulemanın aksine naklî ilimlerden çok akli (seküler) bilgi üretiminde etkiliydi. Ulemanın seyfiye ile yaptığı ittifak, vakıflar sayesinde elde ettiği ekonomik bağımsızlık, Osmanlı iktidarının meşruiyeti açısından tehlike arz ediyordu. Ulemanın Osmanlı sultanlarının meşruluğunu pekiştiren konumu gittikçe onu sarsan bir noktaya ulaştı. Kâtip sınıfının ulemanın yerine hem bilgi üretici hem de hanedanı meşrulaştıran bir konum kazanmasında Kadızadeliler hareketinin etkisi vardır. Kalemiye mensupları, 17. yüzyıldan itibaren İmparatorluğun içinde bulunduğu krizi aşma noktasında yaptıkları düşünce üretiminde, kendi sınıflarını merkeze alarak İmparatorluğu dönüştürmeyi hedefliyorlardı.

“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

Edirne Vakası: 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyıl başlarında Osmanlı kurumsal yapısı içerisinde sert iktidar mücadeleleri yaşanmıştır. II. Mustafa, devlet yönetiminde söz sahibi olan Köprülüleri tasfiye etmek için ilmiye mensuplarının başında bulunan Hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi yönetimde söz sahibi hâline getirmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin devlet idaresindeki kayırmacı ve tahakkümcü yaklaşımı ise yeni bir mücadeleye ve 1703 Edirne Vakası’nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu mücadeleye İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir. Köprülülerin uzun uğraşları neticesinde 1703’te III. Ahmed tahta çıkarılmıştır.

Ekonomik kriz sosyo-ekonomik yapıyı alt üst etmiştir. 16. yüzyıldan itibaren temel ticaret rotalarındaki eksen değişikliği Akdeniz ülkelerinin ticaret gelirlerinde bir değişim yaratmakla sınırlı kalmadı, aynı zamanda, Amerika’da oluşan yeni kolonilerden bolca gümüş tedariki yapılmasının etkisiyle Avrupa’da gümüş para bolluğunu ortaya çıkardı. Bu değişim, Avrupa’da ve Osmanlı’da gıda ürünlerinin fiyatlarının artışına sebep oldu.

Kadızâde Mehmed Efendi; sema ve devran, aklî ilimlerin tahsili, ezan, mevlid ve Kur’an’ın makamlı okunması, tasliye ve tarziye, türbe ve kabir ziyareti, cemaatle nafile namazları kılma, tütün ve sigara içilmesi, inhina (eğilmek) ve musâfaha (el sıkışmak, tokalaşmak) konularının hepsinin haram olduğunu belirtmiştir (Semiramiz, 2012: 100-102). Bu konular aynı zamanda Kadızâde Mehmed Efendi ve Abdülmecid Sivasî arasındaki tartışmaların odak noktasını oluşturur.