TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Bazı Türk âlimleri İslam felsefesinde, fıkıh-muamelat ve kelam-akaid gibi dinî bilimlerde büyük başarılara imza atarken bazıları da mistik felsefe
alanında derin izler bıraktılar. Hatta tasavvuf da dediğimiz bu mistik felsefenin en önemli temsilcileri Türkler arasından çıktı. Bu alanda dünya çapında
şöhrete sahip olan Hoca Ahmet Yesevî (ö. 1167), Hacı Bektaş-ı Veli (ö.1270), Mevlânâ (ö.1273) ve Yunus Emre (ö.1320?) gibi büyük Türk düşünürleri, bir anlamda insan felsefesi yaparak Türk düşüncesini renklendirdiler.

Hoca Ahmet Yesevi'nin Divan-ı Hikmet’i, sadece dil bakımından değil, her yönüyle Türkçe bir eser olup göçer Türk topluluklarına fıkhî ve itikadî hususları basit ve sade bir dil ile anlatılması sebebiyle bütün Türkistan coğrafyasında en fazla okunan kitaplardan biri oldu. Diğer bir ifadeyle İslamiyeti, tasavvuf ve millî kültür, yani Türk düşüncesi perspektifinden bir bütün olarak sundu. Öyle ki onun Hikmet’leri, temel iman esaslarını kelâm ve felsefenin ayrıntılı ve karmaşık ifadelerine, kelâm-akaid veya fıkıh-muamelat tartışmalarının ayrıntılarına girmeden halka nasıl anlatılabileceğinin, vicdanlara nasıl hitap edilebileceğinin en başarılı örnekleriydi.

Kadîm Türk devlet geleneğinin üzerine inşa edilen Türk-İslam devlet ve siyaset düşüncesi, ilk örneklerini Yûsuf Hâs Hacib tarafından Karahanlılar muhitinde yazılan ve İslami dönem Türk edebiyatının ilk örneği olarak bilinen Kutadgu Bilig’e yansımıştı.

Köprülü Mehmed Paşa’nın sadaretinin 8. günü, Fatih Camii’nde “na’t-ı şerif” okunurken Kadızâdeliler müezzinlere engel olmaya çalışmıştır; daha sonra İstanbul’daki tekkeleri yıkmaya, dervişleri “tecdid-i imân”a davet edip kabul etmeyenleri öldürmeye, Padişahtan bid’atleri kaldırmak için izin istemeye ve camilerde tek minare kalacak şekilde diğer minareleri yıkmaya karar vermişlerdir. Bunun üzerine, Köprülü Mehmed Paşa, devrin âlimlerini Fatih Camii’nde toplayarak Kadızâdeliler hakkındaki fikirlerini sormuş ve daha sonra Padişahtan Kadızâdelilerin katli için ferman almıştır. Bu ceza sürgüne çevrilmiş, Üstüvânî, Türk Ahmed ve Divâne Mustafa Kıbrıs’a sürülmüş, böylece hareketin ikinci safhası sona ermiştir

Kadızâdeliler hareketi, bir bütün olarak, İbn Teymiyye ve Birgivî ekolünün devamı olarak tekke-medrese ahengini alt üst etmiş, Türklerin, İslam’a giriş süreciyle başlayıp Selçuklu’ya ve Anadolu Beyliklerine taşınan, 17. yüzyıla kadar da Osmanlı’da varlığını devam ettiren fikir ve düşünce geleneğini yok saymıştır. 17. yüzyıl, Osmanlı düşüncesi ve bilim zihniyetinde bir yol ayrımıdır. Bu dönemi eski usul ile yeni yaklaşımlar arasında bir bocalama dönemi, bir arayış dönemi olarak nitelendirmek mümkündür.17. yüzyıldaki birçok devlet adamı ve aydın, Kadızâdeliler hareketinin tesirinde kalmıştır.Kadızâdeliler, 17. yüzyılda sisteme egemen olmuş ve bu nedenle Osmanlı toplumu hukuk bilgisi üretememiş; dinin tamamen akıldışı yorumlanması sonucu olarak da toplum gündelik hayatında bunalıma sürüklenmiştir.

1. Kâtip Çelebi’nin de içinde bulunduğu “Çelebiler Çağı”: Bu çağa başta Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Hezarfen Hüseyin Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmed ve İbrahim Müteferrika’yı dâhil etmek mümkündür. Bu isimlerin yazın dünyasına baktığımızda yeni dünyaya karşı meraklı; Osmanlı dünyası dışında olup biteni kavramaya ve anlamaya çalışan bir ortak tavır içinde oldukları anlaşılır. Kadim karşında “yeni” yaklaşımını öne çıkarırlar.

2. “Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”: Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır.

3. “Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna Avrupa’dır.

İlmin toplumsal hayatın devamı açısından ne kadar önemli olduğunu vurgulayan Kâtip Çelebi, “Mîzânü’lhakk’ta” dinle hayat arasında sağlıklı bir ilişki kurmanın ancak ilim yoluyla olabileceğini belirtir. Kâtip Çelebi, “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” adlı eserinde İbn Haldûncu bir yaklaşımla fertler gibi cemiyetlerin ömrünün de gelişme, duraklama ve gerileme şeklinde üç merhalesi bulunduğu, ancak çeşitli tedbirlerin alınması ile bu ömrün uzatılabileceği belirtilir.Devrin tartışılan en önemli konularından biri olan bid’at hakkında da Kâtip Çelebi görüşlerini belirtmiştir. Ona göre, bid’at, din ve dünya işlerinde peygamberden sonra gelen dört halife zamanında yahut daha sonra çıkmış şeylerdir. Bid’atler iki kısımdır. İlk zamanlarda olmayıp sonradan gerektiği için din ulularının caiz gördükleridir mesela minareler yapmak, kitaplar yazmak gibi şeyler ‘bid’at-ı hasene’dir. Diğeri de ‘bid’at-ı seyyie’dir. Bunlar itikat işlerinde sünnet ehlinden başka koldan azmış olan bölüklerin akaidi ve dinin amel ile ilgili konularında halkın kendi asılsız inancına göre ibadetler ortaya koymak gibi şeylerdir. Hristiyan bir misyoner olarak Osmanlı ülkesine gelip Müslüman olan Mehmet İhlasî, Kâtip Çelebi’nin Avrupa kaynaklarına ulaşmasını sağlar. Kâtip Çelebi’nin de ünlü coğrafya eseri “Cihannüma’nın” kaynakları arasında “Atlas Minor” adlı Batı kökenli eserin varlığı bilinmektedir.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, Sefâretnâmesi’nde teknik bilgi yanında opera ve tiyatro gibi kültürel konulara da ağırlık verir. Bu durum onun Sefâretnâmesini diğerlerinden farklı kılar. Avrupa’yı farklı kültür ve yeni tekniklerle kurulmuş, Osmanlı’dan bambaşka bir dünya olarak gözlemler. Kendisi bu yeniliklerden bahsetmekle kalmaz bunları Osmanlı ülkesine taşımak da ister. Döndüğünde yanında getirdiği eşyalar arasında şehir planlarının bulunması bu açıdan önemlidir. Onun getirdiği planlarla Kâğıthane’de yaptırılan köşkler, bahçeler, parklar bir anlamda döneme damgasını vuracak ve bu dönem, Lale Devri diye anılacaktır. Lale Devri, Çelebi Mehmet ve Müteferrika’nın etkisinde gelişen bir dönemdir. Bu dönemde yüz kadar şair ve yazar yetişmiş bir çeviri heyeti kurulmuş, matbaa açılmış ve Batı’nın hiç olmazsa yüzyıl önceki ilmiyle temasa geçilmiş, Avrupa ile bilimsel anlamda da bir ilişki başlamıştır. Nizam-ı Cedit fikri bu dönemin bir ürünü olarak gelişecektir.

Dönemin iz bırakan kişilerinden biri de Reisülküttap Atıf Efendi’dir. Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye” isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.Mahmud Raif Efendi, Osmanlı’nın ilk daimî elçisi Yusuf Agah Efendi’nin sır kâtibi olarak 1793 yılında Londra’ya gidip orada dört yıla yakın görev yaptı.Raif Efendi’nin gündeminde eşitlik, adalet ve kanunların yanında, eğitim meselesi de vardır.Mahmud Raif Efendi, Londra’dan dönüşünde 1800-1805 tarihleri arasında 5 sene süre ile reisülküttablık yaptı.

Geniş coğrafyalara yayılan Türkler, komşularının etkisi altında kalarak başka dinlere de girmişlerdir. Tabgaçlar, 480’li yıllardan sonra Budizm’e direnemeyip bu dini kabul ettiler. Göktürkler zamanında (542-745) birkaç defa Budizm’e girme teşebbüsleri oldu ise de gerekli kabulü görmediği için yayılmadı. Uygurlar, 762’de Mâni dinine girdiler. Bundan sonra kağanlık unvanları Ay Tengri olarak değişti. Bu arada alfabeleri değişerek Soğ yazısından kendilerine yeni alfabe aldılar. Neticede Uygurlar yerleşik hayata geçerek farklı kültür ürünleri meydana getirdiler. Irk Bitig (9. yüzyıl), Huastuanift, Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi eserler meydana getirildi. Bunun dışında çok sayıda hece vezninde yazılmış ilahiler hazırlandı. Hazarların, Kafkasya’nın kuzeyinde Museviliği kabul ettiklerini görüyoruz. Aynı sıralarda halkın bir kısmı da Hristiyanlığa girmişti. Tuna Bulgarları ise 864’ten sonra resmen Hristiyanlığa girdiler.

Genel bir bakışla eski bozkır Türk kültüründe dikkate alınması gereken iki önemli karakteristik özellik ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birincisi Türk göçleridir. Bununla kastedilen normal bir yaylak kışlak hayatı değil, çeşitli nedenlerle yaşadıkları bölgeyi kitleler hâlinde terk ederek çok uzun mesafeler kat etmek suretiyle bir başka alana gitmeleridir. Bu yüzden her yıl sürdürülen mevsime göre yer değiştirme ile karıştırılmamalıdır. Kitleler hâlinde başka alanlara kayma, çok önemli tarihî sonuçlar doğurmuştur. Büyük göçlerin siyasi ve ekonomik olmak üzere iki temel sebebi vardır. Ekonomik sebep denince özellikle nüfusun artması nedeniyle otlakların yetersiz kalması, kuraklık veya ağır kış şartları yüzünden çıkan kıtlık ve benzeri etkenler gösterilebilir. Türklerin özellikle Çin, Hsien-pi, Moğol gibi kavimlerin baskısıyla yerlerini terk edip başka sahalara gitmeleri ise göçlerin siyasi sebebini oluşturur. İkinci karakteristik özellik eski Türk toplumunun sosyal yapısıdır. Bu sosyal yapıyı aileden (oguş) başlayarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür. Bozkırdaki Türk topluluklarını her zaman dinamik ve ayakta tutan bu sosyal sistem, en başta insanların birbirine olan ihtiyaçları (savunma, barınma, yiyecek elde etme) sonucunda doğmuştur. Aile toplumun en küçük birimidir, aileler biraz büyüdüğünde uruglar ortaya çıkmaktadır. Küçük kabile dediğimiz sosyal sistem, göçebe hayatı 20. yüzyıla kadar sürdüren topluluklar arasında hâlâ yaşamaktadır. Uruglar, yani küçük kabileler birleştiğinde ise boylar meydana gelmektedir. Herhangi bir devlet (il) kurulduğunda boyların birleşmesi, yani halk tabakasına dönüşmesi bodun olarak adlandırılmaktadır. Esasen tarihî kaynakların ışığında bu sosyal sistem halkaları içinde boy birimi ön plana çıkmaktadır. Boyların toplumsal özellik olarak taşıdığı sosyal dayanışma ve dinamizm, bireyleri arasında birlikte hareket etme arzusunu getirmiş; çok uzun mesafeleri yılmadan çetin mücadelelerle aşmalarını sağlamıştır. Bir başka ifade ile Avrasya Türk tarihi aslında açıklamaya çalıştığımız bu sosyal sistem içinde boyların tarihidir, denebilir.