TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 12

"Sefirler ve Reîsülküttâplar Çağı”; Yirmisekiz Çelebi Mehmed ile başlayan bu çağ içinde Ahmet Resmi, Ebubekir Ratıp Efendi, Reîsülküttâp Atıf Efendi, Mahmut Raif Efendi, Sadık Rıfat Paşa ve Mustafa Reşit Paşa yer alır. Doğru cevap E'dir.

Türklerin İslamiyetten önce inandıkları dinler arasında Budizm, Maniheizm, Zerdüştlük, Hristiyanlık ve Yahudilik olduğu gibi çok tanrılı dinlere mensup olanlar da bulunuyordu.

Emevî hâkimiyetinin Buhara’da kalıcı olması ve İslamiyetin bölgede yayılmasını hedeflemişti. Bu yüzden Buhara’yı yeniden ele geçirdikten sonra kendisinden önceki Horasan emirleri gibi hemen bölgeden ayrılmadı. Kuteybe bin Müslim’in bölge halkı arasında İslamın yayılmasını sağlamak amacıyla başvurduğu yöntemlerden en önemlisi Buhara halkının evlerinin, bağ ve bahçelerinin yarısına Müslüman Arapların yerleştirilmesi oldu.  Bu uygulama bölge halkının İslam’a ısınmasından çok, Araplara ve onların şahsında İslam’a karşı bakışlarını olumsuz etkiledi.

Göktürk Devletinde yüksek devlet mahkemesine yargu denirdi. Yine kaynaklar araştırıldığında, Göktürklerde bir könilik (adliye) müessesesi olduğunu anlıyoruz. Yarguların vazifeleri töreyi ve örfi hukuku uygulamak idi. Ünlü Göktürk devlet adamı Tonyukuk, mahkeme başkanlığı, yani yarganlık yapmıştı. Hükümdarlar da yarganlık yaparlardı. Kaynaklardan anlaşıldığına göre Türk ülkesinde geçerli cezai hükümler şunlardı: Zina yapan evlilerin, adam öldürmenin, soygun yapanın,bağlı at çalanın cezası idamdı. Genç kızları aldatanlar, ağır bir şekilde mal ile tazminat ödemek zorunda bırakılır, sonra o kızla mutlaka evlendirilirdi. Adam yaralayanlar, yaranın derecesine göre mal mülk ödemek suretiyle suçlarını tazmin ederlerdi. At ve koyun çalanlar on katından fazlasını ödemeye mahkûm edilirdi. Diğer hafif suçlar on günü geçmemek üzere cezalandırılırdı. Vatana ihanet edenler, ordudan kaçanlar ise ölüme mahkûm edilirdi. Ceza işlemleri herkese hiçbir fark gözetmeksizin uygulanırdı.

10. yüzyılın ilk yarısından itibaren yöneticileri ve halkının büyük kısmı Müslüman Türk olan İtil Bulgar Devleti (920-921), Karahanlılar (945), Gazneliler (963) ve Selçuklular (1040) gibi ilk Müslüman Türk devletleri ortaya çıktı. Böylece -her ne kadar Türkler arasında İslamlaşma 13 ve 14. yüzyıllara kadar devam edecekse de- artık hem Türk tarihi hem de İslam tarihi için yeni bir dönem, Müslüman Türk devletleri dönemi başlıyordu.

Farabî ve İbn Sina, akılcı olup Meşşâiyye ekolünün en tanınmış isimleri, hatta Arap filozofu Kindî’den (ö.866?) sonra kurucularıdır. Farabî tıp, musiki, matematik ve felsefede ün yapmış, İslam felsefesini metot, terminoloji ve problemler açısından temellendirmiştir.

Meşşaî okulunun diğer önemli temsilcisi olan İbn Sina da felsefe, mantık, kimya, matematik ve tıp alanında derinleşmiş, özellikle tıp alanında büyük şöhret kazanmıştı. Onun el-Kanun fi’t-Tıb adlı eseri 17. yüzyıla kadar Batı üniversitelerinde kaynak eser olarak kullanıldı. Düşünce sistemini büyük ölçüde Farabî’nin görüşleri üzerinde şekillendiren İbn Sina, felsefî düşüncenin gelişimi konusunda da önemli etkiler bıraktı.

Ebu Hanife, Kûfe’de doğmuştur. Gerek hayatı, gerekse eserleriyle haklı bir şöhrete kavuşmuş ve özellikle el-Fıkhü’l-Ekber adlı eserinde dile getirdiği yöntem ve yaklaşımlar kendi adıyla anılan bir fıkıh ekolüne öncülük etmişti. Fıkıh konusunda akılcı yaklaşımıyla dikkat çeken Ebu Hanife ve onun izinden giden Hanefîler, fıkıh usulünde kıyasa yani Kur’an, sünnet ve veya icmâ ile çözemedikleri meselelerde akla ve düşünceye başvurmayı esas aldılar ve bu yüzden “Ehl-i Re’y” olarak isimlendirildiler.

Göktürklerde siyasi iktidar “kut” tabiri ile ifade olunuyordu.

Özbekistan’da bulunan Semerkant şehrinin dış mahallelerinden biri olan Maturid’de doğan İmam Maturidî ise öncülük ettiği yeni kelâm ekolüyle İslam düşünce tarihine damgasını vurmuştu. Esasında onun ismine nispetle Maturidîlik olarak adlandırılan bu kelâm ekolünün çatısı ve temel ilkeleri, büyük ölçüde Ebu Hanife’nin yöntem ve yaklaşım temelleri üzerine  kurulmuştu. Onun en önemli iki temel eseri olan Kitâbü’t-Tevhîd ve Te’vilâtü’l-Kur’an’da, kendinden önceki âlimlerin tartışmadığı önemli meseleleri ele
alarak bu meseleleri, naklî delillerin yanında tarihî, sosyal ve semantik birtakım akli deliller de kullanarak çözmeye çalıştı.

Göktürklerde hükümdarlık, yani, devlet başkanlığı kağanlık ile temsil edilmektedir. Devlet başkanı da kağan unvanını taşıyordu.

Pir-i Türkistan, Hace-i Türkistan, Hazret-i Sultan, Sultanu’l-evliya, Evliyalar serveri gibi unvanlarla anılan Hoca Ahmet Yesevî, tarihi şahsiyetinden ziyade menkıbevî şahsiyeti, fikirleri ve kurduğu Yesevîlik tarikatı ile Türk milletinin manevi hayatında ve Türk düşünce tarihinde derin izler bıraktı. Yesevî fikir ve düşüncesinin özü, ahlakî hürriyetti. Ahlaki hürriyete kavuşmak, “Hakkı bilmek için ilk önce kendini bilmek” ve “ölmeden önce ölmek” ilkeleriyle elde edilirdi. O, bunu kâmil insan öğretisiyle sistemleştirmiştir. Divan-ı Hikmet’i, sadece
dil bakımından değil, her yönüyle Türkçe bir eser olup göçer Türk topluluklarına fıkhî ve itikadî hususları basit ve sade bir dil ile anlatılması sebebiyle bütün Türkistan coğrafyasında en fazla okunan kitaplardan biri oldu.

Kadîm Türk devlet geleneğinin üzerine inşa edilen Türk-İslam devlet ve siyaset düşüncesi, ilk örneklerini Yûsuf Hâs Hacib tarafından Karahanlılar muhitinde yazılan ve İslami dönem Türk edebiyatının ilk örneği olarak bilinen Kutadgu Bilig’e yansımıştı. Türk kültür tarihinin temel kaynaklarından biri olan
bu dev eserin ismi bile, kadim Türk devlet düşüncesinin temelini oluşturan kut kelimesinden türetilen “kutadmak” yani “kut sahibi kılmak, kut’a erişmek”
fiilinden gelmekte olup “mutluluk veren bilgi” değil, “siyasî otorite bilgisi”, “kutlu yani devletli olma ya da kılma bilgisi” anlamlarına geliyordu. Gerçekten de Kutadgu Bilig, töreye dayanan devlet ve hâkimiyet anlayışının, İslami değer ve kavramlarla yenilenmesinden başka bir şey değildi ve eserde başta Türk-İslam hükümdarı olmak üzere, Müslüman-Türk halkına kut’lu olmanın yolları anlatılmaktaydı.

Müslüman-Türk halkına kut’lu olmanın yolları anlatılmaktaydı. Türk devlet
ve siyaset düşüncesine dair bilgilere rastladığımız Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk’ünde, çeşitli siyasetnâmelerde ve başta Oğuz Kağan destanı olmak üzere İslamî dönemde yazıya geçirilen Türk destanlarında da temelinde kadîm Türk düşüncesi bulunan fakat İslami kaide, kavram ve uygulamalara da yer verilen bir devlet ve siyaset düşüncesi mevcuttu.

Göktürklerde hükümetin karşılığı “ayukı” tabiri idi.

Bir sonraki halka olan boy, aileler ve uruglar birliği olarak ortaya çıkıyordu. Boyların başında beyler bulunurdu. 7. yüzyılın ortalarından itibaren boyların
idarecilerinin ilteber ve erkin gibi unvanlar taşıdığını görüyoruz. Yine 634/635 yılında başsız kalan boyların İli Irmağı civarında toplanarak yeniden örgütlenmeleri neticesinde boylara “ok” denildiği açıkça anlaşılmaktadır. Herhangi bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara ok denirdi.

Krizler merkezi idarenin gücünün artırmak için ulema ve seyfiye sınıfına yaslanma yoluna gitmesine yol açmıştır.

Padişah, bu olaydan sonra Edirne'de oturmayı tercih etmeye başlamıştır.

Devlet idarecilerinin istediği tarzda vaazlar vermemesi devlet erkânının ve halkın hoşuna gitmemiştir.

Kadızadeliler, Köprülü Mehmed Paşa'yı etkileyerek benimsemedikleri tarikatların gücünü kırmaya çalışmışlardır.