TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 11

Kadızâdeliler hareketi Türklerin, İslam’a giriş süreciyle başlayıp  17. yüzyıla
kadar  varlığını devam ettiren fikir ve düşünce geleneğinden beslenmiştir.

Şinasi münevverler Çağı içinde yer alır (s. 84)

Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet, Çeelebiler Çağı içinde değerlendirilir (s.84)

İbrahim Müteferrika

Ogurlar ile Hunların karışımından doğan Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Hazarlar, nihayet Kumanlar (Kıpçaklar) siyasi olarak varlıklarını sürdürdüler. Bunların içinde Peçenekler çok ilginç bir örnektir. Üst düzeyde bir siyasi kuruluş oluşturamadan 860-1090 yılları arasında var olabildiler.

Herhangi bir devlet (il) kurulduğunda boyların birleşmesi, yani halk tabakasına dönüşmesi bodun olarak adlandırılmaktadır.

Orhun kitabelerinde bildirildiği üzere, Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu.

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdarlık sembolleri idi.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Eski Türk Düşüncesinde Devlet Başkanlığı Makamı” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Göktürklerde, halkın tahta çıkma töreninde kağanı bir keçe üzerine koyarak havaya kaldırması kağanın seçimine halkın katılımı olarak düşünülmüştür.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Doğa ve Doğaüstü Güçlere Saygı Gösterme” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Cevabınız yanlış ise lütfen “Atalar Kültü” konu başlığını tekrar inceleyiniz.

Tanrı’nın verdiğine inananlar kut sayesinde hükümdar Tanrı ile uyum halinde olmak zorundadır. Tanrı buyruklarına “yarlık” denirdi.

17. yüzyıldaki siyasi (meşruiyet) krizi Osmanlı egemenlik anlayışını zorlamıştır. Yeniçeriler, II. Osman’ı katlettiğinde dokunulmaz sultan imgesini de yıkmışlardır. II. Osman’ın katlinde yeniçeri ile ittifak içinde olan ulemanın hanedan nezdinde konumu tartışılır hâle gelmiş, sultanın kendine sadık yeni ordu arayışları, Osmanlı  odernleşmesinin seyrini belirlemiştir.

17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyıl başlarında Osmanlı kurumsal yapısı içerisinde
sert iktidar mücadeleleri yaşanmıştır. II. Mustafa, devlet yönetiminde söz sahibi olan Köprülüleri tasfiye etmek için ilmiye mensuplarının başında bulunan Hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi yönetimde söz sahibi hâline getirmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin devlet idaresindeki kayırmacı ve tahakkümcü yaklaşımı ise yeni bir mücadeleye ve 1703 Edirne Vakası’nın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu mücadeleye
İstanbul halkı, sivil ve askerî devlet erkânı da dâhil olmuştur. Meydana gelen mücadelede II. Mustafa, babası IV. Mehmed gibi tahttan indirilmiş, Şeyhülislam Feyzullah Efendi hayatını kaybetmiştir. Köprülülerin uzun uğraşları neticesinde 1703’te III. Ahmed tahta çıkarılmıştır.

Kadızâde Mehmed Efendi ise 1582’de Balıkesir’de doğmuştur. Fatih ve daha sonra da Ayasofya Camii’ne vaiz olmuştur. Güzel söz söylemesi ve halkı cezb ve celb etmesini bilmesi sebebiyle az zamanda meşhur olmuş ve önce saray adamlarına ve daha sonra Padişaha kendisini kabul ettirmiştir. Kadızâde Mehmed Efendi devrin siyasi ve sosyal
bunalımlarını işaretle bütün sıkıntıların şer’-i şerîfe aykırı hareketlerden ileri geldiğini belirterek tarikatlara cephe almıştır. IV. Murad cemiyet hayatını düzeltmek istediğinde, kahvehaneleri ve tütünü yasaklamış; bu sert tedbirleri alması konusunda IV. Murad’a destek veren tek zümre de Kadızâdeliler olmuştur (Zilfi, 1999: 65-79). Kadızâde Mehmed Efendi’nin devlet idarecilerinin istediği tarzda vaazlar vermesi devlet erkânının hoşuna gitmiş ve Osmanlı tarihine hoca nüfuzu olarak geçen bu husus halk arasında ciddi oranda huzursuzluk artışına sebep olmuştur. Kadızâde Mehmed Efendi 17. yüzyılın giderek ağırlaşan iktisadi, içtimai ve siyasi şartlarından bir kurtuluş reçetesi olarak IV.
Murad’a “Tacu’r-Resâil fi Minâhici’l-Vesâil” adında bir risale sunmuştur. Aslında bu risale İbni Teymiyye’nin “es-Siyasetü’ş-şer’iyye” adlı risalesinin bir çevirisidir.

İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik bir devlete dönüştürmek isteyen kâtip sınıfını üç kuşak ve çağ üzerinden okumak mümkündür.“Münevverler (Aydınlar) Çağı”: Tercüme Odasında yetişmiş başta Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar, Münif Paşa, Hayrullah Efendi, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa vd. İmparatorluğu askerî bir imparatorluktan bürokratik -parlamenter- monarşiye dönüştürmek için çabaladılar. Bu söz konusu kuşakların yazın dünyasının ortak teması imparatorluğu kurtarmak ve dönüştürmektir. Bu dönüşümde kendilerine tuttukları ayna
Avrupa’dır. Ebubekir Ratıp Efendi bu isimlerden değildir.

Aynı zamanda ilk matbaayı da kuran İbrahim Müteferrika, Nizam-ı Cedit terimini ilk kullanan yazardır. Bu yönüyle değişmez düzen (nizam) karşısında ilk defa yeni düzen anlayışını dile getirir. Kâtip Çelebi’nin 17. yüzyılda dile getiremediği yeni kavramı yani yeni düzen anlayışını onun izinden giden Müteferrika 18. yüzyılda dile getirebilmiştir. Müteferrika, tehdit olmaktan çıkan, yenilgilerle tanışan Osmanlı’yı yeniden eski günlerine döndürmenin çarelerini arama noktasında Avrupa’nın askeri düzeni ve ilmi başarılarını model olarak görür.

Yirmisekiz Çelebi Mehmed, 1720’de Fransa’ya elçi olarak gönderildiğinde ilk yaptığı işlerden birinin matbaa ile ilgilenmek olduğu bilinmektedir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris gözlemlerini anlattığı Sefâretnâmesinde önemle üzerinde durduğu konu, bilim ve tekniktir. Geçtiği kanallar, köprüler, viyadükler Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in ilgisini
çeker. Avrupa’nın bambaşka bir dünyayı teknikle kurduğunu fark eder. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, kişisel olarak da teknik şeylere karşı oldukça ilgilidir. Gelgit olayı, sümbül ve menekşelerin vaktinden önce açması, Türkiye’de bilinmeyen bitkiler ve hayvanlar, Çelebi’nin okuyucusu ile paylaşmak istediği konulardır. Sefirlerin, Yirmisekiz Çelebi Mehmed gibi teknik ve mühendislik konulara merakı üzerinde önemle durulması gerekir. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, bilim ve tekniğe dair daha çok somut örneklerden hareketle, köprüler, kanallar ve rasathane gibi teknik Avrupa’yı müşahede eder. Yirmisekiz Çelebi Mehmed, Sefâretnâmesi’nde teknik bilgi yanında opera ve tiyatro gibi kültürel konulara da ağırlık verir.