TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 10

Reisülküttap Atıf Efendi, 1798 yılında Divan’a sunduğu “Muvâzene-i Politikiye” isimli lâyihada Voltaire ve Rousseau gibi aydınlanma düşünürlerinden bahsetmekle kalmaz
aynı zaman da Fransız İhtilali’nin Osmanlılar için açık bir tehdit olduğunu öne sürer. İhtilal bildirgesinden hareketle Osmanlı ülkesinde pek çok yerin işgal edileceği öngörüsünde bulunur.

Her ne kadar tarihi derinliği MÖ 3 binlere kadar gitse de MÖ 221’den itibaren üst düzeyde somut bir Türk siyasi teşekkülü görüyoruz. Bilindiği gibi bunun adı Büyük Hun İmparatorluğu idi. Buna Asya Hun İmparatorluğu da deriz. Hun siyasi varlığı M 439’a kadar Orta Asya’nın doğusunda, 558’e kadar Afganistan ve Batı Türkistan, nihayet
469’a kadar Avrupa’da sürmüştür. Hunları Orta Asya’nın doğusunda Tabgaç (386-557), Göktürk (552-745) ve Uygur (745-840) devletleri takip etti.

Orhun yazıtları, Orta Moğolistan’da Koça-Çaydam gölü dolayındaki Orhon nehrinin eski yatağı yakınında bulunduğu için bu adla anılmaktadırlar. Kül Tigin yazıtının 732, Bilge Kağan’ın 735, Tonyukuk’un (Tunyukuk) 716-734 yılları arasında dikilmiş olduğu tahmin
edilmektedir. Özellikle Bilge Kağan ve Tonyukuk’un yazıtları, II. Doğu Türk Kağanlığı’nın tarihi niteliğindedir.

Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu. Kitabelerde töre kelimesi
11 yerde geçmekte, bunun altısında il (devlet) deyimiyle birlikte kullanılmaktadır. Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Bağımsız olan her devletin varlığını sürdürdüğü bir coğrafi mekâna sahip olması gerektiği herkesçe bilinen bir gerçektir. Ancak eski Türk ilinde bu coğrafi mekânın korunmasından kağanlar birinci derecede sorumludur. Bu durum ve vatan sevgisi,
yine Orhun Yazıtlarında çok açık bir şekilde anlatılmıştır. Ayrıca merkez Ötüken bölgesi kutsal sayılmıştır (Iduk Ötüken). Aslında oyma yazılı Eski Türkçe yazılı anıtlar (Türk milletinin acı tatlı hatıralarının gelecek nesillerce unutulmaması için taşa yazdırılıp dikilmesi), o toprakların ilelebet Türk vatanı olarak kalacağı düşüncesinin sonucunda
meydana getirilmiştir.

Göktürklerde hükümdarlık, yani, devlet başkanlığı kağanlık ile temsil edilmektedir. Devlet başkanı da kağan unvanını taşıyordu. Kaynaklardan anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdarlık sembolleri idi.

Uygurlar, 762’de Mâni dinine girdiler. Bundan sonra kağanlık unvanları Ay Tengri
olarak değişti. Bu arada alfabeleri değişerek Soğd yazısından kendilerine yeni alfabe aldılar. Neticede Uygurlar yerleşik hayata geçerek farklı kültür ürünleri meydana getirdiler. Irk Bitig (9. yüzyıl), Huastuanift, Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi eserler
meydana getirildi. Bunun dışında çok sayıda hece vezninde yazılmış ilahiler hazırlandı.

Orhun Kitabelerinde geçtiği üzere, Göktürklerde hükümetin karşılığı “ayukı” tabiri idi. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, memleket meseleleri devlet meclisi adı verilen toyda görüşülüyordu. Ancak coğrafi şartlar ve ülkenin içinde bulunduğu durum sebebiyle toyun her zaman toplanması mümkün olamıyordu.

Demokrasinin önemli göstergesi meclisin eski Türk devletinde var olduğunu, Çin kaynaklarından ve Orhun Yazıtlarından çok açık bir şekilde anlamaktayız. Yasama kurulu niteliğini taşıyan bu meclis aslında milattan önceki devirlerden beri devam eden bir kurum olarak görünmektedir. Göktürklerde meclis kelimesinin karşılığı “toy” idi. Bütün diğer Türk lehçelerinde ve Türkçeden geçtiği bütün yabancı dillerde de meclis,
toplantı anlamına gelmektedir. Bu meclisin üyelerine Toygun denirdi. Oğuz Destanında da “Toy”dan bahsedilir.

Siyasi (meşruiyet) krizinde Padişah II.Osman’ın katledilmesi baş rol oynar.

Kadızâde Mehmed Efendi; sema ve devran, aklî ilimlerin tahsili, ezan, mevlid ve Kur’an’ın makamlı okunması, tasliye ve tarziye, türbe ve kabir ziyareti, cemaatle nafile namazları kılma, tütün ve sigara içilmesi, inhina (eğilmek) ve musâfaha (el sıkışmak, tokalaşmak) konularının hepsinin haram olduğunu belirtmiştir.

Yusuf Has Hacip tarafından 1069’da yazılan Kutadgu Bilig ve Kaşgarlı Mahmud tarafından 1074’te kaleme alınan Divanü Lügati’tTürk, Türk düşünce tarihinin hem İslam öncesine hem sonrasına siyasi ve sosyal açıdan ışık tutmaktadır.

Bu sosyal yapıyı aileden (oguş) başla­yarak, urug-boy, bodun şeklinde birbirinin içine geçen halkalar şeklinde belirtmek mümkündür.

Göktürk Devleti’ndeki kanunlar bütününe töre deniyordu. Kitabelerde töre kelimesi 11 yerde geçmekte, bunun altısında il (devlet) deyimiyle birlikte kullanılmaktadır. Diğer beş yerde de il ile alakası açıkça belirlidir. Kanun ile törenin arasındaki bağlantı doğ­rudan siyaset üzerinden sağlanıyordu. Bir başka ifade ile töre ile toplumu birleştirme işi töreye yüklenmişti. Bu da Gök­türk Devleti’nin töreye (kanuna) ne kadar bağlı olduğunu göstermektedir. Bir başka deyişle, devletin varlığı törenin varlığına sıkı sıkıya bağlıdır.

İslâmiyet’ten önce ve sonra Orta Asya bozkır sahasında kurulmuş Türk devletlerinde sosyal ör­gütlenme açısından yukarıda belirttiğimiz birbirine bağlı halkalar zinciri söz konusudur. Sosyal yapının çekirdeğini aile (oguş) oluşturuyordu. Aileler bir­liğine “urug” denilmesine rağmen, henüz bunun tam fonksiyonu anlaşılamamıştır. Herhangi bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara ok denirdi. Boylar da zamanına göre birleşip üst bir birlik meydana getirirlerdi. Yazıtlardan açıkça anlaşıldığına göre söz konusu boy birliklerine bodun adı verilirdi.Göktürk ilinde vatan anlayışının bir devlet felsefesi hâlinde geliştiğini görmekteyiz. Devlet, hükümdar yani kağandan önce gelmektedir. Bu sebepten bütün Göktürk yazıtlarında il (devlet) sözü kağandan önce zikredilmiştir.

Anlaşıldığına göre otağ, örgin (taht), tuğ (kurt başlı sancak), davul (sorguç-köbürge) ve yay hükümdar­lık sembolleri idi.

Orhun Kitabelerinde geçtiği üzere, Göktürkler­de hükümetin karşılığı “ayukı” tabiri idi.

Bozkırlarda gelişen Eski Türk inanç sistemi çok karmaşık bir yapıya sahip değildir. Ayrıca tarihin ilk devirlerinden itibaren Avrasya bozkırlarının ha­yat şartlarının izlerini taşır. İslam Öncesi dönemde Türkler yaşadıkları doğal ortam gereği inançlarını üç ana temel üzerine oturtmuşlardır:

Ölen kişinin çadırı etrafında do­laşılır, en sevdiği at kurban edilir, yanına çok sa­yıda değerli eşya konularak öteki dünyada huzur içinde kalmasına gayret edilirdi. Saçların kesildiği, saçın başın dağıtıldığı, yüzün bıçakla çizilerek kan ve gözyaşının birlikte akıtıldığı törenler yapılırdı. Ölen kişinin atlarının önce kuyruklarının kesildiği sonradan kurban edildiği bildirilir.