TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİ - Deneme Sınavı - 1

Töre hükümleri değişik şartlar altında etkinliğini sürdürebilmek için değişebilirdi. Ancak törenin bazı hükümleri kesinlikle değişmez idi: Bunlar könilik (adalet), uzluk (iyilik, faydalılık), tüzlük (eşitlik), kişilik (insanlık) idi.

Diğer eski Türk devletlerinde olduğu gibi, Göktürk Devleti’ni de yerleşik ve kabilevi devletlerden ayıran başlıca özellikler şunlar idi: Velayet-i amme, özel mülkiyet, serbest çalışma, imtiyazsızlık, hükümranlığın karizmatik oluşu, birleştiricilik, askerî karakter, dinî tolerans, imperium telakkisi, töre (kanunilik), besicilik-çobanlık. Fakat, özellikle vurgulanması gereken nokta ise, Göktürk Devleti’nin kamu hukukuna sahip olmasıdır. Bu, onları diğer kabilevi devletlerden ayıran en önemli özelliktir.

İslâmiyet’ten önce ve sonra Orta Asya bozkır sahasında kurulmuş Türk devletlerinde sosyal örgütlenme açısından birbirine bağlı halkalar zinciri söz konusudur. Sosyal yapının çekirdeğini aile (oguş) oluşturuyordu. Aileler birliğine “urug” denilmesine rağmen, henüz bunun tam fonksiyonu anlaşılamamıştır. Sonraki devirlerde küçük boy/kabile anlamına kullanılmıştır. Bir sonraki halka olan boy, aileler ve uruglar birliği olarak ortaya çıkıyordu. Boyların başında beyler bulunurdu. 7. yüzyılın ortalarından itibaren boyların idarecilerinin ilteber ve erkin gibi unvanlar taşıdığını görüyoruz. Yine 634/635 yılında başsız kalan boyların İli Irmağı civarında toplanarak yeniden örgütlenmeleri neticesinde boylara “ok” denildiği açıkça anlaşılmaktadır. Herhangi bir siyasi birliğe dâhil olmuş boylara ok denirdi. Boylar da zamanına göre birleşip üst bir birlik meydana getirirlerdi. Yazıtlardan açıkça anlaşıldığına göre söz konusu boy birliklerine bodun adı verilirdi. Bu büyük insan kitlelerinin yöneticilerinin unvanları yabgu, şad, ilteber gibi duruma göre değişiklik gösterirdi.

Bozkır sahasında kurulmuş bütün diğer eski Türk devletleri gibi, Göktürk Devleti de siyasi ve askerî karakter taşıyor, dinî karakter taşımıyordu.

Gök, kubbe biçiminde olduğu için halkın yaşadığı çadırda bundan etkilenmiş ve Türk çadırı kubbeli şekilde yapılmıştır. Ayrıca kurganlar da kubbe biçimindedir. Gündelik hayatta göğün etkisi hissedilir. Özellikle çadırların tepesindeki dairesel boşluk dünyanın penceresidir. Çadırın direği dünyayı tutan hayat ağacı, Demir Kazık gibi değerlendirilmiştir.

Ölen atalara saygı, eski Türklerde inanç sisteminin bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Asya Hunları, Tabgaçlar ve Göktürkler de ilk çıktıkları yer olarak değerlendirdikleri kutsal mağaralar önünde atalarının ruhu için kurbanlar sunarlardı. Ata mezarlarına yapılan her türlü taciz şiddetle cezalandırılıyordu. Atalarının mezarlarının saldırıya uğraması sonucu (Margos piskoposu tarafından) Avrupa Hun hükümdarı Attila, I. Balkan Seferine çıkmıştı.

Türk hükümdarı kanunları (töre) uygular, onlara kendisi de uyar; fakat kanun yapamazdı.

Kınalızâde, 1564 yılında Şam’daki kadılık vazifesi sırasında kaleme aldığı Ahlâk-ı Alâî eserinin sonunda formülleştirdiği Daire-i Adliye, teorik olan ile geleneksel olanın nasıl bir uyum içinde formülleştirildiğine iyi bir örnek teşkil etmektedir.

Zekeriya el Kazvini’nin Acaibü’l Mahlûkat adlı kitabı 1436 senesinde Rükneddin Ahmet tarafından Türkçe’ye çevrilmiş.

Zekeriya el Kazvini’nin Acaibü’l Mahlûkat adlı kitabı 1436 senesinde Rükneddin Ahmet tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.

Tarih ve edebiyat alanlarında da söz sahibi olan Mîrim Çelebi, ilmî zihniyet itibariyle dedeleri Kadızâde-i Rûmî ile Ali Kuşçu temsilcisi oldukları Semerkant matematik-astronomi okulunun çizgisini takip etmekle birlikte kendilerine has yorumlar getirmeyi de ihmal etmediler. Mirim Çelebi Anadolu-Semerkant okulu olarak adlandıracağımız okulun gerçek anlamda ilk temsilcisidir. Anadolu ve Semerkant birikimi Mirim Çelebi’nin yetiştirdiği öğrencileri ile varlığını devam ettirdi.

Ali Kuşçu’nun öğrencilerinden Sinan Paşa olarak bilinen Sinâneddin Yûsuf (ö.1486), Fâtih’in huzurunda Ali Kuşçu’nun bilmece tarzında sorduğu bir geometri sorusuna cevap olarak Risâle fi’zzâviyeti’l-ḥâdde iẕâ füriżat ḥareketü eḥadi ḍılʿayhâ taḥṣulü zâviye münferice adıyla bir eser yazmıştır.

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig de İslamiyet sonrası Türk ideal devlet anlayışını ele aldı. Bu yapıt, Uygur harfleri ile Türkçe olarak yazılan
ve Türk dilinin kitap haline gelmiş abidevi eseridir. Siyasetname tarzının ilk örneği olan eser uzun bir dönem yöneticilerin başucu kitabı olarak okunmuştur. Türk İslam algısı ve kültürel kodlarının en temel metinlerinden biri olan Kutadgu Bilig, Karahanlı Tabgaç Buğra Han adına yazılmıştır. 1072- 1074 arasında yazılan bu eserde (b. 2057, 2958, 2059) Daire-i Adliye’ye ait ifadeler vardır (Köseoğlu, 1995: 12).

Molla Lütfi, Harname isimli eserinde “Ey zaman, yazıklar olsun alçaklar yükseklere çıktı, şerefli insanlar aşağılara indi.” (Gökyay,1995:39) diyerek sadece muhteris ulemayı değil, siyasal iktidarı da mizahi bir dille eleştirmekten geri durmadı.

Selefiyeci yaklaşımın Osmanlı topraklarında uç vermesinde Birgivî Mehmed Efendi’nin 1564 yılında kaleme aldığı “et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve Risale-i Birgivi” isimli eserleri etkili olmuştur.

Kınalızâde, 1564 yılında Şam’daki kadılık vazifesi sırasında kaleme aldığı Ahlâk-ı Alâî eserinin sonunda formülleştirdiği Daire-i Adliye, teorik olan ile geleneksel olanın nasıl bir uyum içinde formülleştirildiğine iyi bir örnek teşkil etmektedir.

İlk Müslüman Türk devletleri olan Karahanlılar, Gazneliler ve aynı kültür ve medeniyet muhitinde filizlenip kısa sürede Selçuklu Devleti gibi büyük bir devleti içinden çıkaran Oğuzlar da Hanefî’liği benimsemişlerdir. Doğru cevap B şıkkıdır.