TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Türkiye’nin Osmanlı mirasçısı olduğu kabulü, bahsi geçen havzadaki varlığı ile birlikte “tarihsel miras” kavramını doğurmuştur. Kaldı ki vurgulanmaya ve empoze edilmeye çalışılan, Türkiye’nin jeopolitik nüfuz alanı ve buradaki etkisi ile stratejik bir derinliğe sahip olmasını temellendiren de aslında bu miras ve “tarihsel derin­lik” olarak görülmektedir. Bu yüzden kavram, temelde Orta Doğu, Balkanlar, Orta Asya’yı kapsamakta, buna Afrika da eklenmektedir. Çünkü bu bölgeler ile Türkiye arasında kültürel ve tarihsel bağlar kurmaya uygun bir derinlik vardır. Müslüman ve Osmanlı tarihî birikiminin sağladığı kültürel derin­lik ve yayıldığı coğrafyayı, yeni Türk dış politikası artık bir yük ya da engel olarak görmemekte, aksine bunu stratejik bir güç ve değer olarak yeniden üretmektedir; bu anlayışın da Türkiye’nin hem iç hem dış politikasına yeni imkânlar sunacağı düşünülmektedir. Bu anlayış, Türkiye’ye bölge içinde tarihsel bir sorumluluk yüklemekte, yaşanan sorunlara karşı aktif bir barış politikası ve me­kik diplomasisi geliştirmesine neden olmaktadır. Geliştirilen mekik diplomasisi ve “ara buluculuk” Türk dış politikasının proaktif olma ilkesinin bir sonucu olarak öngörülmektedir. Bu ilkeden hareketle çatışmaların yayılmasını önlemek amacıyla Türkiye Filistin’de El Fetih ve Hamas, Kosova’da siyasi partiler, Irak’ta Sünni ve Şii­ler arasında ara buluculuk yapmakta; Suriye ve İsrail, Pakistan ve Afganistan, İran ve Batı arasında da benzeri bir rolü üstlenmektir. Doğru yanıt D'dir.

Özal’ın 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefatının ardından cumhurbaşkanlığına gelen Demirel ve Başbakan Çiller de Soğuk Savaş sonrası dönemin Türkiye bakımından en önemli sonuçlarından birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine büyük önem veriyordu.

Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Ocak 2011 başında Türkiye’nin yaklaşık 180 büyükelçisinin bir araya geldiği Büyükelçiler Konferansı’nda Türkiye’nin “vizyoner diplomasi”sinin temellerini ortaya koymuştur.

Türkiye’nin bölgeye yönelik politikasını yürütmesinde söylem dışında, uygun ve yeterli araçlara sahip olduğu da söylenemez.

1993’te kurulan Tansu Çiller-Erdal İnönü (ardından Murat Karayalçın) Hükûmeti’nin hedefini yeni dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birliği’ne girmiş ve AB’ye üye bir Türkiye oluşturmuştur.

Türkiye’nin yer aldığı anketlerde de AB vatandaşları tarafından üyeliği en az desteklenen ülkelerin başında Türkiye yer almaktadır. Bu destek % 31,7 civarındadır.

Türkiye 1947’de Avrupa Konseyi kurucu üyesi olmasına, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye başvuruda bulunma hakkına sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu görüşünde de üye olma hakkı tescil edilen bir Avrupalı devlet olarak tanımlanmasına rağmen, “Avrupalılığı” tartışmaya açılmıştı.

31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.

3 Ekim 2005’te üyelik müzakerelerine başlanıncaya kadar geçen süre ise Türkiye tarihinin görmediği yoğunluk ve kapsamda büyük bir dönüşüm ve reform dönemi olmuştur.

Önce Başbakan ve Cumhurbaşkanı’nın Dış Politika Başdanışmanlığını yapan ardından da Dışişleri Bakanı olan Davutoğlu, 2001’de çıkan “Stratejik Derinlik” kitabında ortaya koyduğu vizyonu Türk dış politikasına da yansıtmaya çalışmıştır.

2005 sonrasında “Stratejik Derinlik” vizyonunun, Türk dış politikasında çok özel bir yeri ve etkisi olduğu konusu genelde kabul görmektedir.

1965-1980 arası dönem, aslında yalnızca Türkiye açısından değil tüm uluslararası sistemde blok siyasetinin yumuşadığı bir dönem olmuştur. Bu durum blok siyasetini tamamen ortadan kaldırmamıştır ancak bloklar içinde yer alan ülkeler dış politikalarında daha çok otonomi kazanmışlardır.

1945-1964 dönemi Soğuk Savaş’ın başladığı ve en hararetli sürecini yaşadığı dönemdir. Bu dönemde uluslararası sistem ideolojik bir kutuplaşmaya gitmiş, dünya Doğu ve Batı Blokları olarak ikiye ayrılmış ve Türkiye, Batı Bloku içinde yer almıştır. Bu dönemde Türk dış politikası blok siyasetine uygun bir şekilde yürütülmüş, hatta blok siyaseti içinde kalmak bazı dönemler ülkenin varlık nedeni ve sonucu olarak görülmüştür. Bu politika 1960 askerî darbesi ve yaşanan uluslararası olaylar sonucunda bir nebze de
olsa değişmiş ve Türkiye reel politikaya daha yakın, ideolojik kaygılardan
biraz daha arınmış ve çıkarlarını daha çok temel alan politika arayışlarına
girişmiştir. Dönemin belki de en önemli özelliği Türkiye’nin iki bloklu sistem içinde en riskli bölgede yer almasıdır.

1981-1990 dönemi Soğuk Savaş’ın yeniden alevlendiği ve sonlanmaya doğru evrildiği süreçtir. Bu dönem, Türk dış politikasında Turgut Özal’ın belirleyici olduğu; aktif bir politikayı ve ekonomik etki araçlarından yararlanmayı amaçlayan bir dönemdir. Keza, bu yönelim Özal’ın cumhurbaşkanlığı döneminde daha belirgin hâle gelmiş, Körfez Savaşı boyunca da etkisini iyiden iyiye belli etmiştir.

Bu dönem Türkiye’nin bulunduğu bölge ve karşılaştığı sorunların çeşitliliği Türk dış politikasının özel boyutunu oluşturmuştur. Türkiye, birçok sorun ve bölgeyle ilgilenmek, politikalar yürütmek durumunda kalmıştır. Türkiye, bölgesindeki büyük dönüşüme ayak uydurmaya çalışırken bir yandan da Avrupa ile ilişkilerinin sürmesi konusunu garanti altına almaya çalışmıştır. Balkanlar’a baktığımızda, aslında 1991 sonrası Türkiye’nin bu bölgede izlediği realist ve aktif diplomasi oldukça işe yaramış, hem bölgedeki ülkeler hem de uluslararası kamuoyu nezdinde Türkiye takdir toplamıştır. SSCB’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teşviki ile hem “model” hem de “lider” olmaya çalışmıştır.

SSCB’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine
yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teşviki ile hem “model” hem de “lider” olmaya çalışmıştır. Ne var ki bölgede Rusya ve İran faktörlerinin varlığı ve Türkiye’nin
öz kaynaklarının, araçlarının kısıtlılığı, Türkiye’nin bu rolünü sınırlı tutmuştur.
Türkiye de Rusya ve İran’ı dikkate almanın önemini erkenden fark etmiştir. Nitekim aynı durum Kafkaslar için de geçerli olmuştur. Özellikle enerji kaynakları ve bunların üzerinden geçtiği yollar kapsamında bu iki ülkeyle rekabet karmaşık ve yoğun ilişkilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Buna ilaveten 1991 sonrası Türkiye’nin ekonomik açıdan giderek gelişiyor olması da bu bölgeye yönelmenin temel faktörleri arasında sayılabilir.

31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.

Türkiye, bu dönemde İsrail ve Rusya ile silah kaynaklarını geliştirmek noktasında iş birliğine gitmiş, yerli silah üretimine daha da ağırlık vermiştir

Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye beklediğini alamayınca AB ile siyasi diyaloğu
kestiğini açıklamış ve kendisine eşit koşullarda adaylık statüsü verilinceye kadar
başta Kıbrıs ve Yunanistan konuları olmak üzere siyasi konularda AB’yi taraf kabul
etmeyeceğini beyan etmiştir. Türkiye’nin tamamen kaybedilmemesi için üretilen
“Avrupa Konferansı” gibi mekanizmalar da yeterli olamamış, Türkiye daha fazla
içe dönerek, son derece sertleştirdiği Yunanistan ve Kıbrıs politikaları ile AB’yi etkilemeye çalışmıştır.

Liberal dış politika, bir ülkenin dış politikasını, uluslararası sistemde devletlerden başka aktörlerin de var olduğuna inanarak, ortak değer ve prensipler etrafında barışa dayalı bir düzenin oluşturulabileceği düşüncesiyle güç elde etmekten ziyade barışın korunması yönünde belirlemesidir.