TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Tarihin ve kimliklerin ideolojilere göre tanım­landığı dönemin sona ermesini F. Fukuyama çok tartışılan bir ifade ile “tarihin sonu” olarak tanımlamıştır.

Coğrafya gibi dış politikayı belirleyen en önemli özelliklerden birisi de kim­liktir. Türkiye hem “Batılı” hem “Doğulu”, hem “Avrupalı” hem “Asyalı”, hem “Balkanlı” hem “Orta Doğulu”, hem “Müslüman”, hem “laik” kimliklerle birlikte anılmaktadır.

Doğru cevap Turgut Özal'dır.

Özal’ın 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefatının ardından cumhurbaşkanlı­ğına gelen Demirel ve Başbakan Çiller de Soğuk Savaş sonrası dönemin Türkiye bakımından en önemli sonuçlarından birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine bü­yük önem veriyordu. Ancak bu dönemde ABD’nin Türkiye’den desteğini kısmen çekerek Rusya’nın bölgedeki liderliğini tanıması ile heyecan büyük ölçüde törpülenmiş, Türkiye yeniden Avrupa Birliği politikasına yönelmiştir.

1999’da Ecevit’in başbakan olduğu dönemde Türkiye aday ülke ilan edilmiştir.

Doğru cevap Turgut Özal'dır.

1990-2005 arası dönem diye bir dönemlendirme Faruk Sönmezoğlu’nun yaptığı ve genel kabul gören dönemlendirme içinde yoktur.

Doğru cevap Pakistan'dır.

Abdullah Öcalan’ın Kenya’da Yunan Büyükelçiliğinde barınmış ve buradan çıkarken yakalandığında üzerinden Kıbrıs Cumhuriyeti pasaportu çıkmıştır. Bu durum Türkiye’nin Yunanistan’a baskısını daha da artırmıştır.

2002'de iktidara geldikten sonra AK Partinin ilk önemli dış politika icraatı, AB üyeliğinin AK Parti tarafından temel hedef olarak belirlendiğine dair açıklamalar ve yoğun diplomatik temaslar olmuştur. AK Parti, Aralık 2002’deki AB Zirvesi’nde Türkiye lehine önemli bir karar çıkarmak için seferber olmuştur.

Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın bitimine kadar altı olan komşu sayısı 1991’de sekize çıkmıştır.

Temel çerçevesi “yurtta barış dünyada barış” ile tanımlanan, bu anlamda barışın ve statükonun korunmasının öncelikli hedef olarak belirlendiği Türk dış politi­kasının tarihsel süreçte süreklilik gösterdiği unsurlar da bu çerçevede tanımlan­maktadır. Bunlar statükonun korunması, Batıcılık ve iç-dış güvenlik kaygılarının önemsenmesi olarak özetlenebilir. Doğru yanıt B'dir.

1981-1990 dönemi Soğuk Savaş’ın yeniden alevlendiği ve sonlanmaya doğ­ru evrildiği süreçtir. Bu dönem, Türk dış politikasında Turgut Özal’ın be­lirleyici olduğu; aktif bir politikayı ve ekonomik etki araçlarından yararlan­mayı amaçlayan bir dönemdir. Keza, bu yönelim Özal’ın cumhurbaşkanlığı döneminde daha belirgin hâle gelmiş, Körfez Savaşı boyunca da etkisini iyiden iyiye belli etmiştir. 1965-1980 dönem, aslında yalnızca Türkiye açısından değil tüm ulus­lararası sistemde blok siyasetinin yumuşadığı bir dönem olmuştur. Bu du­rum blok siyasetini tamamen ortadan kaldırmamıştır ancak bloklar içinde yer alan ülkeler dış politikalarında daha çok otonomi kazanmışlardır. Bu durum Türkiye’ye en çok Orta Doğu politikasında yansımış ve Türk dış politikasının bu bölgeye yönelik girişimleri Batı / İsrail ve Filistin / Arap ekseninde seyretmiştir. Türkiye’nin bu dönemde Kıbrıs politikalarına da özel önem verdiği görülmektedir. 1923-1945 döneminde, Osmanlıdan devralınan miras ve ardından ülkenin siyasal yapısının inşası uğraşları nedeniyle Türk dış politikası tarafsız ve var olan sistemin muhafazası yönünde olmuştur. Doğru yanıt A'dır.

1945-1964 dönemi Soğuk Savaş’ın başladığı ve en hararetli sürecini yaşa­dığı dönemdir. Bu dönemde uluslararası sistem ideolojik bir kutuplaşmaya gitmiş, dünya Doğu ve Batı Blokları olarak ikiye ayrılmış ve Türkiye, Batı Bloku içinde yer almıştır. Bu dönemde Türk dış politikası blok siyasetine uygun bir şekilde yürütülmüş, hatta blok siyaseti içinde kalmak bazı dö­nemler ülkenin varlık nedeni ve sonucu olarak görülmüştür. Bu politika 1960 askerî darbesi ve yaşanan uluslararası olaylar sonucunda bir nebze de olsa değişmiş ve Türkiye reel politikaya daha yakın, ideolojik kaygılardan biraz daha arınmış ve çıkarlarını daha çok temel alan politika arayışlarına girişmiştir. Dönemin belki de en önemli özelliği Türkiye’nin iki bloklu sis­tem içinde en riskli bölgede yer almasıdır. SSCB’nin önünde Batı dünyası­nın güvenliği bakımından son derece önemli bir rol üstlenen Türkiye, za­man zaman blok siyasetine etki eden değil, sadece etkilenen bir ülke olarak da dış politikasını belirlemek durumunda kalmıştır. Doğru yanıt E'dir.

1990-1993 arasında bölgesel güç olma heyecanı ve çabaları ile geçen üç yılın ar­dından Türk dış politikası Avrupa politikalarına da yeniden yoğun ilgi gösterme­ye başlamıştır. Doğru yanıt C'dir.

Türkiye her ne kadar 1993 sonrasında Gümrük Birliği aracılığı ile AB konu­sunda ciddi bir yönelim içine girse de 1993 Kopenhag Kriterleri’nin ilan edilmesi ile 1959’dan beri AET/AT/AB ile var olan ilişkilerinin kendisine hiçbir avantaj sağ­layamayacağı bir durumda kalmıştır. Türkiye’nin, daha 3 yıl öncesinde “düşman cephesinde” yer alan pek çok Doğu ve Orta Avrupa ülkeleriyle “eşit” koşullarda ya­rışa başlamaması, zaten başlı başına bir adaletsizlik yaratmış ve Türkiye’nin âdeta bütün kazanımları ortadan kalkmış olsa da asıl sorun daha sonra, özellikle 1997’de ortaya çıkacaktı. Türkiye’nin diğer aday ülkeler gibi objektif kriterler çerçevesinde değerlendirilmeyeceği ortaya çıkmıştı. Bu da daha çok “kimlik” bağlamında ya­pılan tartışmalardan kaynaklanıyordu. AB içinde özellikle muhafazakâr politika­cıların başını çektiği yeni egemen görüş, AB’nin bir medeniyet projesi olduğu ve bu medeniyetin de Türkiye’yi kapsamadığı şeklindeydi. Türkiye 1947’de Avrupa Konseyi kurucu üyesi olmasına, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye başvuruda bulunma hakkına sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu gö­rüşünde de üye olma hakkı tescil edilen bir Avrupalı devlet olarak tanımlanma­sına rağmen, “Avrupalılığı” tartışmaya açılmıştı. Yeni dünya düzeninde ideolojik karşıtlık dönemi yeni bitmişken Avrupa başka bir karşıtlığı öteki üzerinden inşa etmeye çalışıyordu. Kuşku yok ki bütün AB bu görüşte değildi. Avrupalı olmanın tarihi-kültürel-dinsel esaslarla değil, insan hakları, demokrasi, piyasa ekonomisi gibi modern esaslarla belirlenmesi gerektiği de dile getiriliyordu. Bu nedenle Tür­kiye, AB politikasını Gümrük Birliği üzerinden gerçekleştirmeye karar vermiş, üye olmaksızın Gümrük Birliği oluşturmanın risklerine rağmen, bunu AB üyeliği için geriye döndürülmesi mümkün olmayacak bir atak olarak planlamıştı. AET ile 1970’de imzalanan ve 1973’te yürürlüğe giren Katma Protokol’e göre Türkiye ile AET arasında 22 yıllık bir sürede Gümrük Birliği oluşturulması öngörülmüş ve bu aşamalı bir biçimde uygulanmaya başlanmıştı. 31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Soğuk Savaş sonrasında AB politikasının en önemli ve karmaşık döneminin 1997- 1999 yılları olduğu söylenebilir. Türkiye’nin bu dönemde en büyük eksikliği ise kendisine destek çıkacak ve AB içine taşıyabilecek AB üyesi bir müttefikinin olmamasıdır. Kuşku yok ki bu dönem AB’nin Türkiye politikası en çok Yunanistan’ın istedi­ği şekilde gerçekleşmiştir. Yunanistan bu dönemde hem AB genişlemesini bloke etme tehdidi ile Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’ni, Kıbrıs’ın bütününü temsil edecek şekilde AB genişleme süreci içine yerleştirmiş hem de Türkiye’ye AB üzerinden baskı oluşturulması konusunda çaba göstermiştir. Kabul etmek gerekir ki Yuna­nistan bu politikasında Türkiye’nin AB içinden destek alamamasının da avantajını kullanmıştır. Doğru yanıt B'dir.

2002 yılında AK Partinin iktidara gelmesiyle Türk dış politikasında bir değişim yaşandığı ve dış politikada ‘eksen kayması’ olduğu yönünde tartışma­lar başlamıştır. Bu tartışmaları başlatan ilk gelişme ABD’nin Irak’a müdahalesinde 1 Mart 2003 Tezkeresi’nin TBMM’den geçmemesi olmuştur. Keza AK Partinin bu dönemde ABD’den bağımsız bir Orta Doğu politikası izlediği düşünülmüştür. Nitekim AK Parti iktidara gelir gelmez AB ile ilişkiler konusuna ağırlık vermiş, Birlikle geliştirilen ilişkiler ve bu yönde gerçekleştirilen reformlar sonucunda 3 Ekim 2005 yılında tam üyelik müzakerelerinin başlaması kararı alınmıştır. AK Parti Hükûmeti’nin bu doğrultuda uyguladığı politikalar aslında o döneme kadar uygulanan ‘realist dış politikanın’ liberal bir karakter almasına yol açmış, Türki­ye, AB çerçevesinde Kophenag Kriterleri uyarınca siyasi, ekonomik ve toplumsal reformlar gerçekleştirmeye çalışmıştır. Realist dış politika, bir ülkenin dış politikasını devletlerin yegâne aktörler olduğuna inandığı uluslararası sistemde, uluslararası çıkarlarını maksimum kılacak rasyonel davranışlarla güç elde etme mücadelesine göre belirlemesidir. Buna karşılık, liberal dış politika, bir ülkenin dış politikasını, uluslararası sistemde devletlerden başka aktörlerin de var olduğuna inanarak, ortak değer ve prensipler etrafında barışa dayalı bir düzenin oluşturulabileceği düşüncesiyle güç elde etmekten ziyade barışın korunması yönünde belirlemesidir. Bu kapsamda hızlı ve etkili bir süreç de oluşturan AK Parti Hükûmeti, dış politika araçlarını da değiştirmiş, askerî ve stra­tejik sert politikalar yerine ekonomi, kimlik, insan hakları, sivil yönetim ve diya­log gibi yumuşak araçlar kullanmıştır. Doğru yanıt E'dir.

AK Parti iktidarı boyunca fiili bir şekilde çok yönlü bir dış politika izlenmeye başlanmış, bu durumda Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun etkisi büyük olmuştur. Davutoğlu’nun dışişleri bakanlığına gelmesi
Türkiye açısından kısa, orta ve uzun vadeli hedef ve prensiplerin kabul edilmesi ve hayata geçirilmesini sağlamıştır. Bu prensipler şu şekilde özetlenebilir:

1. Ülke içerisinde güvenlik ve demokrasi arasında bir denge kurularak bölgesinde aktif rol oynayan bir Türkiye.
2. Komşularla sıfır sorun politikasını hayata geçirmek.
3. Balkanlar, Orta Doğu, Kafkaslar ve Orta Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle etkili ilişkiler geliştirmek.
4. AB, ABD ve Rusya gibi küresel aktörler arasında bir denge politikası izleyerek uyum içinde bir dış politika yürütmek.
5. Uluslararası örgütlerin etkin kullanılmasına yönelik bir diplomasi stratejisi benimsemek. Doğru yanıt B'dir.

Türk dış politikasında 2002, özellikle de 2007 sonrasında en çok öne çıkan kavramların başında “Stratejik Derinlik” gelmektedir. “Stratejik derinlik” ile vurgulanan, Türkiye’nin tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumun dünya siyaseti ve sisteminin dönüşümü açısından çok önemli bir derinliğe sahip olduğudur. 2000’li yılların başları­na kadar hakim olan klasik Türk dış politikasının aksine bu dönemde Türkiye, uluslararası olaylarda ve gelişmelerde “bekle-gör” anlayışından vazgeçmiş ve ilgili süreçlere müdahil olmuş, kriz dönemlerinde çözüm odaklı çalışmalar yürütmüş­tür. “Vizyon odaklılık” olarak ifade edilen bu anlayış ile Türkiye başta bölgesin­de oluşan krizlere ve problemlere doğrudan ve etkin müdahale edici politikalar oluşturmaya çalışmaktadır. Bunun yanında Türkiye tarihsel derinliğinden dolayı bölgesindeki her gelişmeye karşı bir hassasiyet içindedir. Vizyon odaklı bir politi­ka benimsemeye çalışan Türkiye ayrıca, Afrika, Güney Amerika, Doğu Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle ilişkilerini siyasi, ekonomik ve kültürel boyutta derinleştir­meye de çalışmaktadır. Vizyon odaklı olmanın gereği olarak ortaya çıkan bir diğer kavram ise “proak­tif diplomasi” kavramıdır. Davutoğlu, proaktif diplomasi ile “önleyici diplomasi” kavramlarını bir arada kullanmaktadır. Çevresindeki sorunlardan Türkiye’nin çok etkilendiği, bunun yanında o ülkelerdeki halkların da Türkiye’den beklentileri ol­duğunu belirten Davutoğlu, bu noktada sorunlara ilişkin aktif ve temelde önleyici diplomasi faaliyetlerini Türkiye’nin yürütmesi gerektiğini belirtir. Gerçekten de gerek Orta Doğu’da gerek Balkanlar’da, Türkiye ara buluculuk ve kolaylaştırıcı, uzlaştırıcı faaliyetlerde bulunmakta, bölgesel barışı sağlamada yoğun çaba harca­maktadır. Doğru yanıt A'dır.