TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Kuruluşundan bu yana, “yurtta barış, dünyada barış” ilkesi ve “muasır medeniyet seviyesine ulaşmak” hedefi ile şekillenen Türk dış politikasının, bütün dönemlerde bu felsefeyi koruduğu söylenebilir. “Statükoculuk” ve “Batıcılık” olarak da nitelenen bu ilkelere ilave unsurlar her zaman eklenmiş olsa da barış politikası ve modernleşme ilkelerinin, Türk dış politikasını Soğuk Savaş sonrasında da belirgin
biçimde etkilediği açıktır.

Bir ülkenin konumu, büyüklüğü, iddiası ve etki alanı ile dış politika faaliyetleri arasında büyük bir bağlantı bulunduğu açıktır.

Türkiye’nin dış ve güvenlik politikalarının merkezinde yer alan coğrafi konumunun olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Türk dış politikasında “güvenlik” endişeleri, ülkenin geçmişi ve bulunduğu coğrafyadan kaynaklı nedenlerle son derece önemsenen ve sürekliliği olan bir başka unsur olmuştur.

Bu noktalara ilaveten Türk dış politikasının bazı dönemler haricinde genel olarak tarafsız ve statükocu kalmaya özen gösterdiği, müdahil olma gereği duyduğu sorunlara genelde direkt müdahale yöntemiyle değil de daha çok içinde bulunduğu NATO ya da BM gibi uluslararası kurumları ve uluslararası kamuoyunu harekete geçirerek müdahil olmaya çalıştığını söyleyebiliriz.

1923-1945 arası dönem iki dünya savaşı arasında kalmış, dünyada bozulmuş bir güç dengesi modelinin hakim olduğu dönemdir. Bu dönemde ülkeler bir yandan kısa dönemli, çıkara dayalı ittifaklar içine girerken diğer yandan uzun sürecek bazı birlikteliklerin başlangıçları da yaşanmıştır. Türk dış politikası bu dönemde aslında bir oluşum içindedir. Osmanlıdan devralınan miras ve ardından ülkenin siyasal yapısının inşası uğraşları, bu dönemde dış politikanın tarafsız ve var olan sistemin muhafazası yönünde oluşmasına neden olmuştur. Çünkü henüz bağımsızlığını kazanmış bir ülke olarak mevcut uluslararası durumun korunmasının her hâlükârda işine yarayacağını düşünen Türkiye, bu kapsamda ortaya çıkan uluslararası sorunlarda taraf olmayı seçmemiş ve kendisini bu anlamda etkileyebilecek sorunlardan uzak kalmaya çalışmıştır.

1981-1990 dönemi Soğuk Savaş’ın yeniden alevlendiği ve sonlanmaya doğru evrildiği süreçtir. Bu dönem, Türk dış politikasında Turgut Özal’ın belirleyici olduğu; aktif bir politikayı ve ekonomik etki araçlarından yararlanmayı amaçlayan bir dönemdir.

1991 sonrasında Soğuk Savaş’ın sona ermesi, blokların ortadan kalkması, bölgesel sorunların ortaya çıkmasıyla birlikte, yani uluslararası sistemin yeniden değişmesiyle Türk dış politikası aslında o döneme değin hiç olmadığı kadar çeşitlenmiştir.

Balkanlar’a baktığımızda, aslında 1991 sonrası Türkiye’nin bu bölgede izlediği realist ve aktif diplomasi oldukça işe yaramış, hem bölgedeki ülkeler hem de
uluslararası kamuoyu nezdinde Türkiye takdir toplamıştır.

1990-1993 arasındaki dönem aynı zamanda Türk dış politikasına yön veren Cumhurbaşkanı T. Özal’ın etkili olduğu dönem anlamına gelmektedir. T. Özal’ın pragmatik ve büyük ölçüde de ABD ekseninde yürütmeye çalıştığı dış politika, 1990’a kadar her türlü değişimi reddeden ve şüpheyle bakan statükonun yoğun biçimde egemen olduğu dış politikada yeni bir anlayışı da ortaya koymuştur.

Özal’ın 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefatının ardından cumhurbaşkanlığına gelen Demirel ve Başbakan Çiller de Soğuk Savaş sonrası dönemin Türkiye
bakımından en önemli sonuçlarından birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine büyük önem veriyordu.

1983’ten beri dış politikasını ekonomik ilişkilerdeki liberalleşmeye paralel bir biçimde açmaya çalışan Turgut Özal liderliğindeki ANAP, büyük dönüşüm döneminde de iktidardaydı. Partinin kurucusu Özal ise cumhurbaşkanı olmuş ancak 1983’den sonra şekillendirdiği “iddialı” dış politikasını cumhurbaşkanlığı makamında da yürütmeye
çalışmıştır.

1945-1964 dönemi Soğuk Savaş’ın başladığı ve en hararetli sürecini yaşadığı dönemdir.

Türkiye her ne kadar 1993 sonrasında Gümrük Birliği aracılığı ile AB konusunda ciddi bir yönelim içine girse de 1993 Kopenhag Kriterleri’nin ilan edilmesi ile 1959’dan beri AET/AT/AB ile var olan ilişkilerinin kendisine hiçbir avantaj sağlayamayacağı bir durumda kalmıştır.

31 Aralık 1995’te gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.

Gerçekten de Orta Doğu’da 2010’dan itibaren yaşanan, Tunus ile başlayıp Mısır, Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün, Yemen, Moritanya, Suudi Arabistan, Umman, Irak, Lübnan ve Fas’ta devam eden, adına “Arap Baharı” denen gelişmeler çerçevesinde Türkiye’nin model olma konusu sıklıkla gündeme gelmiştir.

1990 sonrasında Türkiye’nin önündeki yeni imkânlar ve alternatifleri ülkenin gelişimi
ve bölgede etkili bir güç olmak için değerlendirmeye çalışan T. Özal’ın 1. Körfez Krizi’nde ortaya koyduğu tavır dikkat çekicidir. Komşu Irak’ın, aslında tam
da yeni ortaya çıkan düzenden pay kapma hevesi ile Kuveyt’i işgali ile başlayan
süreçte Türkiye, ABD ile hareket etmenin yeni dünya düzeninde sağlam bir yer
almak ve Türkiye’nin imkânlarını genişletmek bakımından önemli olduğunu düşünmüştür.

Türkiye 1947’de Avrupa Konseyi kurucu üyesi olmasına, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye başvuruda bulunma hakkına sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu görüşünde de üye olma hakkı tescil edilen bir Avrupalı devlet olarak tanımlanmasına rağmen, “Avrupalılığı” tartışmaya açılmıştı.

AET ile 1970’de imzalanan ve 1973’te yürürlüğe giren Katma Protokol’e göre Türkiye
ile AET arasında 22 yıllık bir sürede Gümrük Birliği oluşturulması öngörülmüş
ve bu aşamalı bir biçimde uygulanmaya başlanmıştı.

Bu kitabın 7. Ünitesi’nde de ayrıntılı olarak vurgulandığı gibi Türk dış politikasında 2002, özellikle de 2007 sonrasında en çok öne çıkan kavramların başında “Stratejik Derinlik” gelmektedir.