TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Karpat (2012: 231) “Türkiye’nin Dış Politika Tarihi” isimli eserinde “biz Batılı olacağız, biz medeni olacağız diye kendi tarihimize, derin tecrübelerimize arkamızı döndük” dedikten sonra, Türkiye’nin bu şartlar altında Batı ekseninden kayamayacağını vurgulaması dikkat çekicidir. Karpat aynı eserinde, Türkiye’nin içselleştirdiği Batılı değerler ile şimdinin modeli olarak lanse edilen arasındaki ilişkinin de altını çizmiştir: ‘Demokratik, laik, Batılı, kapitalist, modern bir ülke olarak Türkiye, Orta Doğu, Orta Asya ve dünyanın pek çok ülkesine model olarak sunulmaktadır. Ama bu değerlerin artık sadece öykünen medeniyet alanının değil, Türkiye’nin de değerleri hâline dönüştüğünden de kuşku duyulmuyor.’

Soğuk Savaş’ın bitiminin ardından yeniden şekillenen dünyada, Almanya ile birlikte bu değişimden en çok faydalanacak ülke olarak Türkiye’den söz ediliyordu. Zira büyük ve güçlü bir tarihe sahip Türkiye’nin önünde özellikle Orta Asya, Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Doğu’da yeni fırsatlar açılmıştı.

Almanya’da Kohl’ün iktidarı kaybetmesi, sosyal demokrat Schröder’in gelmesi sonrasında, Ecevit Türkiye’nin başbakanı olarak bir mektup göndererek, gerekli reformları yapmak konusunda hazır olduklarını ancak AB adaylığımız için Almanya’nın desteğinin önemini dile getirmişti. 1999’da Ecevit’in başbakan olduğu dönemde Türkiye’nin aday ülke ilan edilmesi sonrasında da gerçekten ciddi bir reform süreci başlatılmış oldu. 2002’de AK Partinin iktidara gelmesi ile temel politika, yani AB hedefi neredeyse hiç değişmedi, sadece güçlendi. 2002-2005 arasında olağanüstü bir tempo ile reform süreci devam ettirildi. AK Partinin hem kendi üzerinde oluşan iç ve dış şüpheleri ortadan kaldırmak hem de Türkiye’yi AB süreci üzerinden demokratikleştirmek düşüncesiyle AB politikaları Türk dış politikasının en önemli alanı hâline geldi ve ciddi bir ivme kazandı.

Türkiye Cumhuriyeti’nin tanınma belgesi olarak kabul edebileceğimiz Lozan Anlaşması’nın statüsü, Türk dış politikası açısından her zaman belirleyici faktörler- den biri olmuştur. “Lozan Statükosu” olarak da bilinen bu faktör, Türkiye’nin toprak bütünlüğünü ve dahası başka topraklarla ilgilenmeme prensibini belirleyen temel durumdur. Cumhuriyet tarihi boyunca bu duruma aykırı birkaç istisna yaşanmışsa da Türkiye, Lozan’da statüsü tam belirlenmemiş bazı konularda (örneğin Kıbrıs ve Ege gibi) ortaya çıkan sorunlar dışında Lozan’ın belirlediği ilkelerden genelde sapmamış ve kendi durumunu belirleyen bu anlaşmaya sadık kalmıştır.

Türk dış politikasında “güvenlik” endişeleri, ülkenin geçmişi ve bulunduğu coğrafyadan kaynaklı nedenlerle son derece önemsenen ve sürekliliği olan bir başka unsur olmuştur. Türkiye bulunduğu jeopolitik konumu itibarıyla önemli ama aynı zamanda sorunlu ve istikrarsız bir bölgededir. Türkiye aynı zamanda çok komşulu bir ülkedir. Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın bitimine kadar altı olan komşu sayısı 1991’de sekize çıkmıştır. Bunlara ilaveten Avrasya, Orta Doğu gibi bölgelere yakın konumda olan Türkiye’nin bölgesindeki rolü güvenlik endişelerini belirleyen faktörlerdendir.

Bugünden baktığımızda bu üç genel unsurun devamlılığını görmek hâlâ mümkündür. Belirli dönemlerde bu unsurlarla çelişen istisna durumlar yaşansa da Türkiye, belirlenmiş toprak sınırları ve komşularının toprakları ve toprak bütünlüğü konusunda hâlâ hassas, Batı’yla ilişkilerini devam ettirmek konusunda özenli ve iç ve dış güvelik endişelerinin etkili olduğu dış politika hassasiyeti taşıyan bir ülkedir. Bu noktalara ilaveten Türk dış politikasının bazı dönemler haricinde genel olarak tarafsız ve statükocu kalmaya özen gösterdiği, müdahil olma gereği duyduğu sorunlara genelde direkt müdahale yöntemiyle değil de daha çok içinde bulunduğu NATO ya da BM gibi uluslararası kurumları ve uluslararası kamuoyunu harekete geçirerek müdahil olmaya çalıştığını söyleyebiliriz.

1923-1945 arası dönem iki dünya savaşı arasında kalmış, dünyada bozulmuş bir güç dengesi modelinin hakim olduğu dönemdir. Bu dönemde ülkeler bir yandan kısa dönemli, çıkara dayalı ittifaklar içine girerken diğer yandan uzun sürecek bazı birlikteliklerin başlangıçları da yaşanmıştır. Türk dış politikası bu dönemde aslında bir oluşum içindedir. Osmanlıdan devralınan miras ve ardından ülkenin siyasal yapısının inşası uğraşları, bu dönemde dış politikanın tarafsız ve var olan sistemin muhafazası yönünde oluşmasına neden olmuştur. Çünkü henüz bağımsızlığını kazanmış bir ülke olarak mevcut uluslararası durumun korunmasının her hâlükârda işine yarayacağını düşünen Türkiye, bu kapsamda ortaya çıkan uluslararası sorunlarda taraf olmayı seçmemiş ve kendisini bu anlamda etkileyebilecek sorunlardan uzak kalmaya çalışmıştır.

1990 sonrasında Türkiye’nin önündeki yeni imkânlar ve alternatifler ülkenin gelişimi ve bölgede etkili bir güç olmak için değerlendirmeye çalışan T. Özal’ın 1. Körfez Krizi’nde ortaya koyduğu tavır dikkat çekicidir. Komşu Irak’ın, aslında tam da yeni ortaya çıkan düzenden pay kapma hevesi ile Kuveyt’i işgali ile başlayan süreçte Türkiye, ABD ile hareket etmenin yeni dünya düzeninde sağlam bir yer almak ve Türkiye’nin imkânlarını genişletmek bakımından önemli olduğunu düşünmüştür. Özal’a göre ABD, Soğuk Savaşı’ın galibi ve artık “tek kutuplu” dünyanın lideridir. İdeolojik olarak da ABD ile bir karşıtlık söz konusu değildir. Benzer bir durum, Orta Asya ve Kafkaslar’daki dönüşüm çerçevesinde de yaşanmıştır. Bir anda ortaya çıkan Türk Cumhuriyetlere yönelik Türkiye’nin politikasına ABD destek vermiş, “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyası”, “21. Yüzyıl Türk Yüzyılı”, “Yükselen Yıldız” vb. heyecan verici sloganlar sıklıkla duyulmaya başlanmıştır. Türkiye’nin yeni dış politika kimliği bakımından da bu dönemde ön plana çıkan kavramın “Türklük” olduğu söylenebilir.

ABD olmak üzere Batılı devletler SSCB’den boşalan yeri Kafkasya ve Orta Asya’da İran destekli siyasi İslam’ın doldurulmasından çekindikleri için Batı yanlısı Müslüman, fakat laik ve demokratik bir yapıyı temsil eden Türkiye’ye destek vermişlerdir.

1990-1993 arasında bölgesel güç olma heyecanı ve çabaları ile geçen üç yılın ardından Türk dış politikası Avrupa politikalarına da yeniden yoğun ilgi göstermeye başlamıştır. Bunda Turgut Özal’ın ölmesi ile siyasi liderliğin değişmesi, hem bölge- de arzu edilen sonuçlara ulaşılamaması hem de AB’nin yeni bir cazibe merkezi olarak hızla Türkiye ’siz bir biçimde yeniden yapılanma yolunda ilerlemesi etkili olmuştur.

Yaşanan Kardak krizi sonrasında AB politikalarından kısmen uzaklaşılması sonrası, İslam dünyası ile ilişkilerin yoğunlaştırılması adına Necmettin Erbakan Hükumeti döneminde Kalkınan Ülkeler (D-8) Topluluğu’na Türkiye’nin üyeliği gerçekleşmiştir.

1923-1945 dönem iki dünya savaşı arasında kalmış bir dönemdir. Osmanlıdan devralınan miras ve ardından ülkenin siyasi yapısının inşası uğraşları, bu dönemde dış politikanın tarafsız ve var olan sistemin muhafazası yönünde oluşmuştur. Çünkü henüz bağımsızlığını kazanmış bir ülke olarak mevcut uluslararası durumun korunmasının her halükarda işine yarayacağını düşünen Türkiye, bu kapsamda ortaya çıkan uluslararası sorunlarda taraf olmayı seçmemiş ve kendisini bu anlamda etkileyebilecek sorunlardan uzak kalmaya çalışmıştır.

1945-1964 Soğuk Savaş Dönemi uluslararası sistemin ideolojik olarak kutuplaştığı, dünyanın Doğu ve Batı Blokları olarak ikiye ayrılmış ve Türkiye Batı Bloku içinde yer almıştır.

AB adaylığında bulunan ülkelerin tam üyeliğe kabul edilmeden önce karşılaması gereken kriterleri içeren Kopenhag Kriterleri 1993 yılında ilan edilmiştir.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Orta Asya ve Kafkaslarda ortaya çıkan Türk Cumhuriyetleri olan ilişkileri geliştirmek için Türkiye çeşitli alanlarda çalışmalar yürütmüş; TRT Avrasya televizyon kanalı, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) ve Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) gibi kurumlar kurulmuştur.

Ahmet Davutoğlu’nun dışişleri bakanlığına gelmesi ile Türkiye; ülke içerisinde güvenlik ve demokrasi arasında kurulacak denge ile bölgede aktif rol oynayan, Balkanlar, Orta Doğu, Kafkaslar ve Orta Asya gibi bölgelerle yakın ilişkiler kuran, AB, ABD ve Rusya gibi küresel aktörler arasında denge politikası ile uyum içinde bir dış politika yürüten ve komşularla sıfır sorun anlayışını benimseyen bir Türkiye eldesi için çaba sarfetmiştir.

2007 sonrası Türk dış politikası temel olarak Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu tarafından geliştirilen vizyon çerçevesinde yürütülmüş ve bu dönemde stratejik derinlik vizyon odaklılık, proaktif diplomasi, merkez ülke gibi kavramlarla Türkiye için çok boyutlu, çok kulvarlı bir dış politika öngörülmüş ve uygulanmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin tanınma belgesi olarak kabul edilen Lozan Antlaşması’nın statüsü, Türk dış politikası açısından her zaman belirleyici faktörlerden biri olmuştur. “Lozan Statüsü” olarak da bilinen bu faktör, Türkiye’nin toprak bütünlüğünü ve dahası başka topraklarla ilgilenmeme prensibini belirleyen temel durumdur.

Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte tüm diğer devletler gibi Türkiye’de blok politikasından kurtulmuş ve ortaya çıkan yeni sorunlar karşısında yeni politikalar oluşturmak durumunda kalmıştır. AB politikalarında bulunduğu konumu ve bu jeopolitik konumdaki önemini sürekli hatırlatmak suretiyle AB’nin dışlayıcı politikalarından korunmaya çalışmıştır. SSCB’nin dağılmasının ardından Türki Cumhuriyetler ile yakın ilişki tesis edilmiş ve bu ülkelere “model” ve “lider” olarak yeni politikalar üretmesine neden olmuştur. Blok politikasından kurtulmasına rağmen yine de Batıcı bir politika izlenmiştir. Ayrıca ABD doğrultusunda izlenen politikalar nedeniyle Körfez Krizi’nde Irak’a karşı bir politika yürütülmüştür.

Türkiye’nin diğer bölgelerdeki politikalarından istenilen sonucun alınamaması ve AB’nin gittikçe gelişen bir cazibe merkezi olması ve genel konjüktüre uygun şekilde uluslararası birlik içinde yer alma ihtiyacı Türkiye’nin AB’ye yönelik politikalarına ağırlık vermesindeki nedenlerden biridir.