TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

3 Ekim 2005’te AB ile üyelik müzakerelerinin başlaması kısa zaman içinde büyük bir hayal kırıklığına dönüşmüş, 2006 yılı sonunda Kıbrıs sorunu gerekçe gösterilerek 8 müzakere başlığı askıya alınmış, ardından Fransa ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin (GKRY) 5’er müzakere başlığını veto etmesi ile bloke edilen başlık sayısı 18’e çıkmış, böylece ilişkiler donma noktasına gelmiştir. Bu durumun ortaya çıkmasında AB’ye yön veren en önemli iki ülke olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin AB üyeliğine kategorik olarak karşı çıkan siyasi liderlerin işbaşında olması büyük bir rol oynamıştı.

2001 yılında yazdığı “Stratejik Derinlik” kitabı ile Türkiye’nin nasıl bir dış politika izlemesi gerektiğini ayrıntıları ile ortaya koyan Davutoğlu’nun düşünceleri, AK Parti Hükûmeti’nin ikinci dönemindeki politikalarının zeminini oluşturmuştur. 1 Mayıs 2009 tarihinde Dışişleri Bakanlığına atanan Davutoğlu Türk dış politikasına “stratejik derinlik” kavramının yanı sıra “çok boyutlu - çok kulvarlı dış politika”, “merkez ülke”, “vizyon odaklılık”, “komşularla sıfır sorun politikası”, “barış havzası”, “karşılıklı bağımlılık”, “proaktif dış politika” gibi pek çok yeni kavramı da kazandırmıştır. Bu iddialı ve misyonu olan dış politika anlayışının Türkiye’nin klasik “yurtta sulh cihanda sulh” politikasını aksiyoner bir yaklaşımla yorumladığı söylenebilir.

Şangay işbirliği Örgütü bölge devletleri için önemli bir oluşumdur. Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın 1996 Yılı’nda oluşturdukları yapılanmaya 2001’de Özbekistan da katılmıştır. Hindistan, ıran, Moğolistan ve Pakistan örgütte gözlemci olarak bulunmaktadır.

Türk dış politikasında ABD ile ilişkiler bütün dönemlerde son derece büyük bir önem taşımıştır. Zaman zaman yaşanan krizler dışında ilişkilerin genelde olumlu seyrettiği söylenebilir. AK Parti’nin iktidara geldiği 2002’de ABD ile nasıl bir ilişki kurulacağı konusunda çeşitli senaryolar gündeme gelmişti. Daha da önemlisi 1 Mart 2003’te ABD’nin Irak müdahalesini Türkiye üzerinden de yapabilmesine imkân sağlayacak olan Hükûmet Tezkeresi TBMM’de reddedilmiş, “neo- con” (yeni-muhafazakâr) olarak bilinen bazı ABD’li yetkililer bu kararı çok ağır şekilde eleştirmiş, hatta Türkiye’yi tehdit etmiş, bu da ilişkilerde çok ciddi bir krize dönüşmüştü. Ancak daha sonraki yıllarda Türkiye ve ABD, ilişkilerin yeniden geliştirilmesi için önemli gayret sarf etmiştir.

Neo-Con’ların ABD’nin gücüne ve saldırganlığına dayalı “Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi”, Obama döneminde ciddi bir değişime uğramış ve yumuşak güç vurgusu ön plana çıkmıştır. Bu noktada Obama Yönetimi Türkiye’ye özel bir önem vermiştir. Obama’nın ABD’nin yeni dış politikasının çerçevesini çizdiği İstanbul ve Kahire konuşmaları, hem ABD’nin yeni felsefesini hem de Türkiye ile ilişkilerini ortaya koyması bakımından son derece önemlidir. 5 Haziran 2009 tarihinde Kahire’deki konuşmasında, İslam dünyasına dönük “yeni bir başlangıç” yapacağını, geçmişte yapılan yanlışların tekrarlanmayacağını söyleyerek ABD dış politikasındaki değişimi vurgulamıştır. Obama’nın barış ve diyalog odaklı dış politika vurgusu Türk dış politikasıyla da örtüştüğü için bu dönemde ilişkiler gelişerek devam etmiştir.

Obama’nın 6 Nisan 2009 tarihinde TBMM’de yaptığı konuşma gerek ikili ilişkiler için, gerekse bölgenin istikrar ve barışı için yapılabilecekler noktasında büyük bir umut doğurmuş, konuşmasında Türkiye-ABD iş birliğini tanımlamak için kullandığı “Model Ortaklık” kavramı, iki ülke arasında başlayan yeni döneme dair önemli ipuçları vermiştir. Obama, TBMM’de yaptığı konuşmada bölgeye ilişkin düşüncelerini, Türkiye’den beklentilerini ve model ortaklık noktasında nasıl bir iş birliği kastettiğini de belirtmiştir. Obama, “Birleşik Devletler’le Türkiye’yi birbirine bağlayan güvenin zorlandığını, sarsıldığını biliyorum. Bu zorlanmanın, sarsılmanın İslam inancının yaşandığı pek çok yerde paylaşıldığını da biliyorum. Becerebildiğim kadar açıkça şunu söylemek isterim ki Birleşik Devletler, İslam’la bir savaş hâlinde değildir ve asla olmayacaktır” sözleriyle Bush yönetiminin asıl düşman olarak belirlediği İslam konusundaki duruşunun ne olduğunu vurguluyordu.

Obama, Türkiye ile ilişkilerde sorun olan Ermeni sorunu ve İsrail ile ilişkilere de değinmiş; Türkiye ve Ermenistan arasında sınırların açılması, iki ülke halkının birlikte barış ve refah içinde yaşamalarının sağlanması gerektiğini söylemiş ve bu konuda ABD’nin gerekli desteği vereceğini belirtmiştir.

2000- 2001 yıllarında üyelik müzakereleri için başlatılan reform süreci, özellikle 2002’de AK Parti’nin iktidara gelmesiyle çok hızlı ilerlemiş ve kısa zamanda Kopenhag Kriterleri’nin yerine getirilmesi ve müzakerelere başlanması noktasına gelinmiştir. Bu etkileyici ve beklenmeyen gelişmeler üzerine Aralık 2004’teki AB Zirve’sinde Türkiye ile üyelik müzakerelerine 3 Ekim 2005’te başlanmasına karar verilmiştir. Anılan tarihte üyelik müzakereleri başlasa da daha başından büyük sorunlarla karşı karşıya kalınmış, 2000-2005 arasındaki dönemle karşılaştırılamayacak bir biçimde süreç yavaşlamıştır. Sürecin yavaşlamasında Türkiye’deki heyecan ve isteğin tükenmiş olması değil, temelde AB içinde değişen politik duruşun etkili olduğu rahatlıkla söylenebilir. AB’nin en önemli iki karar verici ülkesi olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin üyeliğine kategorik karşı olan liderlerin, yani Almanya’da Merkel, Fransa’da Sarkozy’nin gelmesi, ilişkilerdeki tıkanmanın en önemli nedeni olmuştur.

Üye olması halinde AB’nin en büyük ülkesi olacak olan Türkiye’nin tarihî-kültürel özellikleri, ekonomik seviyesi, komşuları, genç ve dinamik nüfus yapısı ve iddialı bir ülke olması ciddi endişeler yaratmaktadır. 2004’te AB’ye üye olan 10 ülkenin toplamına yakın bir coğrafya ve nüfusa sahip olan Türkiye’nin AB içinde hazmedilmesi kolay olmayacaktır.

2007-2011 dönemi Türkiye ile Rusya arasında vizesiz seyahatin de adımlarının atıldığı bir dönem olmuştur. İki ülke, 16 Nisan 2011 yılında vizelerin kaldırıldığını açıklamıştır.

Stratejik Derinlik içinde yer alan ve Türk dış politikasında önem kazanan önemli bir diğer kavram da “Merkez Ülke” kavramıdır. Bu kavram, uluslararası sistem içinde Türkiye’nin hareket kabiliyetini ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu kavrama göre Türkiye, Batı ile Doğu arasında materyal ve kültürel olarak sadece bir köprü, bir “aktarım nesnesi” değil; sahip olduğu jeokültürel, jeoekonomik ve jeopolitik derinlikle uluslararası sistemde yapıcı ve düzen kurucu bir ülke olmalıdır.

Obama, dış politikasında G.W.Bush yönetiminin dünyaya düzen getirme amaçlı “neo-con” felsefesinden uzaklaşarak daha çok iç siyasete yönelmiş, İslam dünyası ve Orta Doğu ülkeleriyle geçmişten farklı ve “yumuşak güce” dayalı ilişkiler kurmayı amaçlamıştır. Neo-Con’ların ABD’nin gücüne ve saldırganlığına dayalı “Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi”, Obama döneminde ciddi bir değişime uğramış ve yumuşak güç vurgusu ön plana çıkmıştır. Bu noktada Obama Yönetimi Türkiye’ye özel bir önem vermiştir.

Obama’nın barış ve diyalog odaklı dış politika vurgusu Türk dış politikasıyla da örtüştüğü için bu dönemde ilişkiler gelişerek devam etmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi geçici üyeliğine seçilmesi ile Obama’nın başkanlığının aynı döneme denk gelmesi, Türkiye-ABD iş birliğinin gelişmesine katkı yapan bir diğer önemli gelişme olmuştur. Obama yönetimindeki ABD dış politikası önceliklerinin Türkiye bakımından daha az sorun ürettiğini, bunun da ilişkilerin olumlu seyrine daha uygun bir zemin hazırladığını da vurgulamak gerekiyor.

2007-2011 döneminde Obama’nın iktidara gelmesiyle gelişen ilişkiler ve model ortaklık anlayışıyla belirlenen ortak politikalara rağmen iki ülke arasında özellikle 2010 yılının sonlarından itibaren anlaşmazlıklar da yaşanmıştır. Bu konulardan birincisi İran’ın yürüttüğü nükleer enerji çalışmalarında gündeme gelen Takas Anlaşması, ikincisi de İsrail ile yaşanan Gazze gerginliği vesilesi ile ortaya çıkmıştır.

Aralık 2004’teki AB Zirve’sinde Türkiye ile üyelik müzakerelerine 3 Ekim 2005’te başlanmasına karar verilmiştir. Anılan tarihte üyelik müzakereleri başlamıştır ancak 2000-2005 arasındaki dönemle karşılaştırılamayacak bir biçimde süreç yavaşlamıştır. Fransa ve Almanya süreci yavaşlatmak ve hatta mümkünse Türkiye’yi “ayrıcalıklı ortaklığa” ikna etmek için bütün araç ve imkânları değerlendirmiş, bu çerçeve de Kıbrıs sorununu Türkiye’nin önüne ciddi bir engel olarak çıkarmışlardır. 1 Mayıs 2004’te Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin (GKRY) Kıbrıs’ın bütününü temsil iddiası ile AB’ye alınması, zaten hem sorunu çözülmez hâle getirmiş hem de Türkiye ile AB arasındaki ilişkileri sabote etmiştir.

2010 yılındaki önemli bir gelişme iki ülke arasındaki nükleer enerji santralinin inşasında varılan mutabakattır. İki ülke, 16 Nisan 2011 yılında vizelerin kaldırıldığını açıklamıştır. 2010 yılının bir özelliği de ekonomik ilişkilerin yeniden ivme kazandığı bir yıl olmasıdır. 2008 yılı Türk-Rus ticaret hacminin rekor kırdığı yıl olmuş, miktar 38 milyar doları bulmuştur ancak ardından gelen küresel ekonomik kriz bu hacmi azaltmıştır.

Türkiye-Suriye ilişkileri 2011 yılının başından itibaren hızla kötüleşmeye başlamıştır. Bunun fitilini ateşleyen ise “Arap Baharı”nın Suriye’yi etkisi altına alması olmuştur. İki ülke ilişkilerinin gergin olduğu bu dönemde, ilişkilerin tamamen kopmasına ise 22 Haziran 2012 yılında silahsız bir Türk jetinin rutin gözlem uçuşunu yaptığı sırada düşürülmesi neden olmuştur.

“Gazze: Orta Doğu’da Barış Modeli” paneli29 Ocak 2009 tarihinde Davos’ta düzenlenmiştir.

Dünya kamuoyunun dikkatini çekmek ve ablukayı delerek Gazze’ye insani yardım götürmek üzere bir araya gelen aktivistler İsrail’in daha başından sert uyarılarına ve hatta tehditlerine rağmen Mavi Marmara isimli gemi ile yola çıkmıştır. Ancak İsrail çok orantısız ve hukuk dışı bir yöntemle üstelik uluslararası sularda seyreden 6 gemilik kafiledeki 5 gemiyi etkisiz hâle getirmiş, Mavi Marmara gemisine ise 31 Mayıs 2010 tarihinde silahlı bir operasyon düzenlemiş; operasyon sonucunda biri ABD vatandaşı 9 Türk İsrail askerlerince öldürülmüş, pek çok sivil de yaralanmıştır. Bu operasyon Türkiye’nin sert tepkisine neden olmuştur.

Başbakan Erdoğan’ın Afrika’ya yaptığı ziyaretlerin tarihte bu ülkelere ilk yapılan ziyaretler olduğu düşünülürse geçmişte bölgeye karşı ne kadar ilgisiz bir politika izlendiği anlaşılacaktır. Öyle ki Başbakan Erdoğan, Ekvator’un güneyine inen ilk Türk başbakanıdır.