TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Ermenistan, 23 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye 16 Aralık’ta Ermenistan’ı tanımış ancak diplomatik ilişkiler kurmayı zamana bırakmıştır.

Oran’a göre (2010:212) Hırvatistan ve Slovenya’nın bağımsızlaşma sürecinde Almanya’nın bu iki ülkeyi kendi etki alanı olarak görmesi bu bağımsızlık sürecini AT’ye dayatmasına yol açmıştır.

1989-1993 dönemi gerek Türkiye gerek Avrupa gerekse tüm dünya açısından büyük değişikliklerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemin en önemli gelişmeleri kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıdır. Bu üç olayın Avrupa açısından ciddi siyasi sonuçları olmuştur.

Aslında Türkiye’deki 1980 askerî darbesiyle başlayan dönem Türkiye - AT ilişkilerinin tam bir sessizlik içinde geçtiği dönemdir. Bunda Yunanistan’ın 1981’de AT’ye üye olması ve Türkiye politikasını AT üzerinden yürütmesi de önemli bir rol oynamıştır. Zaten darbeyle başlayan süreçte ne Türkiye AT ile ilgilenmiş ne de AT askerlerden oluşan antidemokratik bir iktidarla ilişkileri sıcak tutma eğiliminde olmuştur. Bu sessizlik 1983’te iktidara gelen Başbakan Turgut Özal döneminde de bir süre devam etmiştir. T. Özal’ın başlangıçta AT’ye bakışı tam üyelik değil, ilişkileri canlandırmak yönünde olmuş ve öncelikle dengeleri Türkiye lehine çevirecek değişiklere gidilmesine karar verilmiştir.

Tek pazar, ekonomik üretim faktörlerinin pazara üye devletler arasında hızlı ve kısıtlamalara takılmadan hareket edebilmesi amacıyla fiziki, teknik ve mali engellerin kalıdırıldığı pazardır. Bu kapsamda ülkeler arasındaki sınırlar, formaliteler ve vergiler satandart bir düzenlemeye tabi tutularak mal, hizmet, iş gücü ve sermayenin serbest ve hızlı dolaşımı esas alınmaktadır. AT, (günümüzde AB) tek pazarın en önemli örneklerindendir.

Leo Tindemans, Belçika Dışişleri Bakanı, Dönemin Avrupa Topluluğu Dönem Başkanı. Tindemans, Türkiye’nin 1987 yılında yaptığı tam üyelik başvurusu ve başvuru sonrası 1989 yılında Komisyon raporunun açıklanmasına kadar Türkiye’ye oldukça destek olmuştur

Körfez Savaşı ve ABD ile İlişkiler İran’da 1979’da yaşanan rejim değişikliği ABD’de büyük bir rahatsızlık yaratmış, iki ülke ilişkileri kökünden sarsılmıştı. Zaten uzun süredir aralarında husumet olan İran ile Irak arasındaki ilişkiler de devrim sonrasında gerilmişti. 22 Eylül 1980’de Irak ordularının İran sınırından içeriye girmesi ile birlikte başlayan savaş tam sekiz yıl sürmüş, bir milyondan fazla insan ölmüş, 150 milyar dolar maddi hasara neden olmuştur. ABD’nin bu savaşta Irak’tan yana bir tavır koyduğu ve İran’ın bu savaşla yıpranmasından memnuniyet duyduğu söylenebilir.

Körfez Savaşı ve ABD ile İlişkiler
İran’da 1979’da yaşanan rejim değişikliği ABD’de büyük bir rahatsızlık yaratmış, iki ülke ilişkileri kökünden sarsılmıştı. Zaten uzun süredir aralarında husumet olan İran ile Irak arasındaki ilişkiler de devrim sonrasında gerilmişti. 22 Eylül 1980’de Irak ordularının İran sınırından içeriye girmesi ile birlikte başlayan savaş tam sekiz yıl sürmüş, bir milyondan fazla insan ölmüş, 150 milyar dolar maddi hasara neden olmuştur. ABD’nin bu savaşta Irak’tan yana bir tavır koyduğu ve İran’ın bu savaşla yıpranmasından memnuniyet duyduğu söylenebilir. Ağustos 1988’de yapılan ateşkes ile iki ülke aralarındaki kazananı olmayan bu tahrip savaşı sona erdikten sonra, savaş sürecinde ABD’nin ve Arap dünyasının büyük bölümünün de desteği ile askerî bakımdan kendisini güçlendiren Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak başka hedefler geliştirecekti.

Irak’ın Kuveyt’i işgali ile başlayan süreçte hem Türk dış politikası hem de Türkiye ile ABD arasındaki ilişkiler değişime uğramıştır. Bu tarihe kadar “yurtta sulh, dünyada sulh” parolası ile genelde bölgesine ve komşularına karşı “kayıtsızlık” olarak da eleştirilen “tarafsızlık” politikası yürütmüş olan Türkiye, Soğuk Savaş sonrasındaki yeni dünya düzenin oluşumunda kendine yer açmak amacıyla Körfez Savaşı’nda çok hızlı bir şekilde Irak’a karşı olan cepheye katılmış, Irak ile ilişkilerini dondurmuş, ambargo uygulamış ve askerî harekâta dolaylı katkıda bulunmuştur. (Gözen, 2004:275) BM’nin, işgalden 4 gün sonra aldığı ambargo kararına Türkiye hemen uymuş ve 8 Ağustos’ta Kerkük-Yumurtalık boru hattını kapatıp Irak’la ticareti durdurmuştur. Türkiye’nin bu karara hemen uymasının birçok anlamı vardır. Öncelikle, bu karar işgalle birlikte Irak’ı kıskaç içine alma stratejisi işleten ve bu doğrultuda kendine müttefik arayan ABD açısından oldukça önemli olmuştur. Öte yandan, Soğuk Savaş sonrası konumu ve önemi hakkında bir belirsizliğin olduğu Türkiye, bu yolla hâlihazırda bölgesinde Batı, özellikle de ABD için ne kadar önemli olabileceğini göstermeye çalışmıştır. Bütün bu gelişmelerde Türkiye’deki politik liderliğin de rolünü anmak gerekmektedir. Körfez Savaşı’nda Türkiye’nin dış politik kararlarını belirleyen en önemli unsur o dönemde Cumhurbaşkanı olan T.Özal olmuştur. Özal, o döneme kadar Türk diplomasi geleneğinde gerçekleşmemiş bir durumu gerçekleştirmiş ve Cumhurbaşkanı olarak dış politika karar sürecine müdahil olmuştur. Özal’ın savaş boyunca Başbakan ve Dışişleri Bakanı’nı aşarak yaptığı dış politika girişimleri zaman zaman ciddi tepkiler ve hatta krizler de yaratmıştır. Örneğin Genelkurmay Başkanı Org. Necip Torumtay, Özal’ın politik tavrını eleştirmiş, Körfez Savaşı’na girilmesi kararına karşı çıkarak 3 Aralık 1990’da istifa etmiştir.

Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin ilk başta ilgi duyduğu alan Kafkasya olmuştur. Burada Türkiye’nin komşusu olan Güney Kafkasya Bölgesi’nin üç ülkesi, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile kurulacak ilişkiler, Türkiye’nin Orta Asya’ya açılmasında da önemli bir rol oynama potansiyeline sahipti. Bu ülkelerin bölge açısından ayrı ayrı önemleri olmakla birlikte Türkiye ve Batı dünyası açısından taşıdıkları ortak önem Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi ülkelerden batıya aktarılacak petrol ve doğal gaz akış güzergâhı üzerinde bulunmaları olmuştur. Keza, bu bağlantılılık hâli gerek ekonomik gerekse stratejik açıdan Türkiye’yi etkileyen önemli faktörlerden olmuştur (Sönmezoğlu, 2006:708). Nitekim özellikle Güney Kafkasya Bölgesi’yle ilgili olarak Türkiye açısından belli başlı önemli dört faktör sıralanabilir.

Bütün bu sorunlar arasında Bulgaristan bölgedeki en sorunsuz ülke olarak Soğuk Savaş’ın ardından kendini en hızlı toplayan ve Türkiye ile sorunsuz komşuluk yürüten Balkan ülkesi olmuş ve bu dönemden itibaren AT üyeliği için ciddi bir aday ülke olmayı başarmıştır (Oran, 2010:212). Balkanlar’daki karmaşa yalnızca 1989-1993 arası dönemi ilgilendiren bir mesele olmamıştır. 1990’lı yıllar boyunca bu bölgede güven ve istikrarın sağlanması Türk dış politikasını ana gündem maddelerinden birini oluşturmuştur.

Başlangıçta, Yugoslavya’nın dağılma sürecinde Türkiye bu durumu Yugoslavya’nın iç meselesi olarak görmüş ve sorunun Yugoslavya’nın toprak bütünlüğü temelinde çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Bu tutumunu 1992 yılına kadar sürdüren Türkiye, sürecin önüne geçilemez bir mecraya girdiğini fark edince aktif bir politika izlemeye karar vermiş 1992’de Hırvatistan, Slovenya, BosnaHersek ve Makedonya’yı aynı anda tanımıştır.

Bu dönemin en önemli gelişmeleri kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıdır. Doğru yanıt A'dır.

Bu dönemin en önemli gelişmeleri kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıdır. Doğru yanıt B'dir.

Türkiye’nin tam üyelik başvurusunda çok önemli bir başka özellik de başvurunun referansı olarak Türkiye -AET arasında yapılmış Ankara Anlaşması ve Katma Protokolün değil, Roma Antlaşması’nın 237., AKÇT Antlaşması’nın 98. ve EURATOM Antlaşması’nın 205. maddelerine istinaden üyeliğe başvurmuş olmasıdır. Yani Türkiye, aradaki anlaşmalara göre değil, “Her Avrupa devleti AB’ye üye olmak için başvuruda bulunabilir” (R.A. 237/1) ilkesi çerçevesinde başvuruda bulunmuştur. Doğru yanıt C'dir.

Rapordaki ayrıntılar ise özetle şöyleydi:
Avis (18 Aralık 1989)
a. Öncelikle AT, 1985’te imzaladığı Tek Sened uyarınca 1992 yılına kadar
iç pazarın işlerliğe kavuşmasını hedeflediği ve dolayısıyla bu derinleşme
döneminde en erken 1993 yılına kadar bir genişlemenin öngörülmediği
belirtiliyordu.
b. Berlin Duvarı’nın yıkılmasının ardından Batı Almanya’nın yoğun çabalarıyla Doğu Almanya’nın AT’ye üye olabileceği belirtiliyor, Türkiye’nin de
tam üye olabileceği tasdik ediliyor ancak müzakerelerin başlayacağından
söz edilmiyordu.
c. Türkiye’nin tam üyelik görüşmelerine başlamasının önünde önemli ekonomik ve siyasal engeller olduğuna değiniliyor; Türk siyasal sistemi ve bu
sitemdeki uygulamaların AT’nin aradığı demokratik düzeyde olmadığı,
ciddi insan hakları sorunlarının olduğu, ayrıca GSMH’nın düşük, sanayinin koruma altında, sosyal korumanın ise az olduğu ve enflasyonun yüksek
olduğu ifade ediliyordu. Buna ilaveten, Türkiye’nin Kıbrıs ve Yunanistan ile
önemli sorunları da dile getiriliyordu.
d. Ne var ki Komisyona göre Türkiye, AT açısından stratejik önemini koruyan
üyeliğe ehil bir ülke konumundaydı. Bu kapsamda ilişkilerin geliştirilmesi
için Gümrük Birliği’nin tamamlanması ve mali iş birliğinin canlandırılması
gibi belirli öneriler getirilmekteydi.

Doğru yanıt D'dir.

İran’da 1979’da yaşanan rejim değişikliği ABD’de büyük bir rahatsızlık yaratmış, iki ülke ilişkileri kökünden sarsılmıştı. Zaten uzun süredir aralarında husumet olan İran ile Irak arasındaki ilişkiler de devrim sonrasında gerilmişti. 22 Eylül 1980’de Irak ordularının İran sınırından içeriye girmesi ile birlikte başlayan savaş tam sekiz yıl sürmüş, bir milyondan fazla insan ölmüş, 150 milyar dolar maddi hasara neden olmuştur. Doğru yanıt E'dir.

Özal’ın savaş boyunca Başbakan ve Dışişleri Bakanı’nı aşarak yaptığı dış politika girişimleri zaman zaman ciddi tepkiler ve hatta krizler de yaratmıştır. Örneğin Genelkurmay Başkanı Org. Necip Torumtay, Özal’ın politik tavrını eleştirmiş, Körfez Savaşı’na girilmesi kararına karşı çıkarak 3 Aralık 1990’da istifa etmiştir. Doğru yanıt A'dır.

28 Şubat 1991’de Saddam Hüseyin yenilgiyi kabul ederek Kuveyt’ten çekilmiş ve Irak içi muhalefet (Şiiler ve Kürtler) Saddam’ı devirmek için harekete geçmiştir. Doğru yanıt B'dir.

Ermenistan, 23 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Doğru yanıt C'dir.