TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

1991 yılında Yugoslavya’nın dağılması Balkanlar’daki sorunları iç savaşa çeviren faktör olmuştur. Dağılma sürecinde önce Hırvatistan ve Slovenya bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Ardından Sırp milliyetçileri, bağımsızlığını ilan etmeye çalışan Bosna Müslümanlarına saldırmış ve ardından Arnavut azınlık Yugoslavya ve Makedonya’dan kopmaya başlamıştır.

Bulgaristan bölgedeki en sorunsuz ülke olarak Soğuk Savaş’ın ardından kendini en hızlı toplayan ve Türkiye ile sorunsuz komşuluk yürüten Balkan ülkesi olmuştur.

1989-1993 döneminin en önemli gelişmeleri kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıdır.Avrupa Topluluğu ise bu dönemde derinleşme politikasından vazgeçerek genişleme politikasına dönmüştür.

Türkiye’nin tam üyelik görüşmelerine başlamasının önünde önemli ekonomik ve siyasal engeller olduğuna değiniliyor; Türk siyasal sistemi ve bu sistemdeki uygulamaların AT’nin aradığı demokratik düzeyde olmadığı, ciddi insan hakları sorunlarının olduğu, ayrıca GSMH’nın düşük, sanayinin koruma altında, sosyal korumanın ise az olduğu ve enşasyonun yüksek olduğu ifade ediliyordu. Buna ilaveten, Türkiye’nin Kıbrıs ve Yunanistan ile önemli sorunları da dile getiriliyordu.

Önce “Avrupa Anlaşmaları” adı verilen ikili anlaşmalarla ülkelere destek ve yön veren AT, Haziran 1993’deki Kopenhag Zirvesi ile ilan edilen “Kopenhag Kriterleri” ile aday adaylarının önüne bir yol haritası koymuş, bu yol haritasının aynı zamanda demokrasi ve piyasa ekonomisine yeni geçen ülkelere rehber olması hedeflenmişti.

Körfez Savaşı’nda Türkiye’nin dış politik kararlarını belirleyen en önemli unsur o dönemde Cumhurbaşkanı olan T.Özal olmuştur. Özal, o döneme kadar Türk diplomasi geleneğinde gerçekleşmemiş bir durumu gerçekleştirmiş ve Cumhurbaşkanı olarak dış politika karar sürecine müdahil olmuştur.

Türkiye o dönemde ülkenin çıkarlarını korumak, bölücü terörle daha iyi mücadele edebilmek ve bölgede ortaya çıkan yeni fırsat ve risk dünyasını ideal biçimde değerlendirme çabası içine girmiştir. NATO üyeliği ise 1952 yılında gerçekleşmiştir.

Bölge ülkelerine baktığımızda Türkiye, başlangıçta İran ve Rusya ile rekabete girişse de Rusya’nın kendini toplar toplamaz Kafkasya bölgesiyle yeniden ilgilenmeye başlaması ve bölge içindeki çatışmalardan yararlanarak siyasi ve askerî açıdan etkili hâle gelmesi zaman içinde Türkiye’nin bölgedeki etkisini zayıflatan en önemli faktör olmuştur.

Güney Kafkasya Bölgesi’yle ilgili olarak Türkiye açısından belli başlı önemli dört faktör sıralanabilir. Bunlardan ilki bölgenin coğrafi konumu, yani Türkiye’ye sınır komşusu olmasıdır. Bununla birlikte Türkiye’nin bölgeye ilişkin tarihsel bir bağ hissetmesi ve bölgeden Türkiye’de yaşayan büyük bir nüfusun olması da teşvik edici olmuştur. Üçüncü olarak, yukarıda da belittiğimiz gibi gerek stratejik gerekse etnik bağlılık olarak Türkiye açısından önemli olan Orta Asya ile bağlantısının bu bölgeden geçmesi başka bir unsurdur. Son ve en önemli faktör olarak, batıya giden petrol hatlarının bu bölge üzerinden Türkiye’ye ulaşacak olması ve bölgenin bu kapsamda Batı için stratejik öneme sahip olması sayılabilir (Demir, 2004:717-718).

ABD’nin “Russia First” politikasını belirlenmesinde, bölgede Rusya’nın varlığından daha büyük tehdidin, bölgesel istikrarsızlık ve islamlaşma olduğu algısı birinci derecede rol oynamıştır. Bu kapsamda Rusya’nın dışlanmaması, hatta iş birliği yapılması ancak yine de kontrol altında tutulması gereken önemli bir ülke konumuna gelmiştir. Nihayetinde, bu ülkenin NATO içine çekilmeye çalışılması, bölgedeki meselelerde iş birliğinin aranması ve gücünün etkisinin kullanılmaya çalışılması bu nedenledir.

Sönmezoğlu’na göre (2006:589) 1991 sonrası bölgedeki Osmanlı mirası Türkiye’nin bölge politikasını hem duygusal hem de rasyonel nedenlerle derinden etkilemiştir. Bu kapsamda bölgedeki Türkler ve Müslümanlar, buna ilaveten bölgedeki sorunlar, savaşlar ve Yunanistan faktörü Balkanlar’a yönelik bu dönem Türk dış politikasının ana hatlarını belirleyen faktörler olmuştur. Doğru cevapE’dir.

1991 yılında Yugoslavya’nın dağılması Balkanlar’daki sorunları iç savaşa çeviren faktör olmuştur.

Bu dönemin en önemli gelişmeleri kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıdır.

Bunda Yunanistan’ın 1981’de AT’ye üye olması ve Türkiye politikasını AT üzerinden yürütmesi de önemli bir rol oynamıştır.

Leo Tindemans, Belçika Dışişleri Bakanı, Dönemin Avrupa Topluluğu Dönem Başkanı. Tindemans, Türkiye’nin 1987 yılında yaptığı tam üyelik başvurusu ve başvuru sonrası 1989 yılında Komisyon raporunun açıklanmasına kadar Türkiye’ye oldukça destek
olmuştur.

Uzgel’e göre (2010:254) Özal, Körfez Savaşı’nda ABD’ye açık destek vererek özünde ABD’den ticari ve ekonomik avantajların sağlanabileceğine, Körfez ülkelerinden Savaş’ın ardından ekonomik kazançların oluşturulabileceğine, Savaş sonrası Orta Doğu’daki yeni yapılanmada Türkiye’nin önemli bir aktör konumuna geleceğine ve AT’ye üyeliğinin kolaylaşacağına inanmıştır.

Azerbaycan, 18 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını ilan ettiğinde Türkiye, 9 Kasım 1991 yılında Azerbaycan’ı tanıyan ilk ülke olmuş ve Türki Cumhuriyetler içinde ilk büyükelçiliğini Azerbaycan’da açmıştır.

Gürcistan içinde bulunan Acar ve Abhaz Müslüman azınlıkların durumu başlangıçta ve Rusya’nın ülke içindeki bu azınlık meselesine daha ilgili olması Türkiye-Gürcistan ilişkilerini yakınlaştırmıştır. Hatta bağımsızlığından sonra 1992 yılında Başbakan Süleyman Demirel bu ülkeyi ilk ziyaret eden Türkiye başbakanı olmuş ve bu ziyaret çerçevesinde çeşitli anlaşmalar imzalanmıştır.

Bu tutumunu 1992 yılına kadar sürdüren Türkiye, sürecin önüne geçilemez bir mecraya girdiğini fark edince aktif bir politika izlemeye karar vermiş 1992’de Hırvatistan, Slovenya, BosnaHersek ve Makedonya’yı aynı anda tanımıştır.

1991’de Doğu (Demokratik) Almanya’yı, Federal (Batı) Almanya’nın bir parçası olarak içine alan AT, yeni aday adayları için bir strateji belirlemeye ve böylece süreci yönetmeye çalıştı.