TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

ABD’nin liderliği ve bu liderlik sonucunda Avrupa’nın güvenliğini sağlama temelli ortaya çıkan NATO’yla (North Atlantic Treaty Organisation) birlikte SSCB’ye karşı çok yönlü bir savunma ve rekabet hattı oluşturulmuştur.

Soğuk Savaş bir ekonomik, askerî ve siyasal çatışma düzeni, ancak herşeyden önce iki kutup arasındaki ideolojik mücadele demektir. Rusya’da 1917 Bolşevik Devrimi’yle birlikte komünist bir sistem kurulmuş ve bir ideoloji olarak komünizm, devrim iktidarının ideali haline dönüşmüştür.

SSCB’nin NATO’nun kurulmasına verdiği karşılık 1955’te sekiz sosyalist ülkenin katılımıyla (SSCB, Arnavutluk, Romanya, Demokratik [Doğu] Almanya, Bulgaristan, Çekoslavakya, Macaristan ve Polonya) kurulan Varşova Paktı olmuş ve paktla sosyalist ülkeler arasındaki bağların ve iş birliğinin arttırılması amaçlanmıştır. Batı Almanya bu grupta yer almaz.

Soğuk Savaş’ın artan geriliminin her iki tarafı da tahrip etme potansiyelinden hareketle bu durum “dehşet dengesi” adıyla da tanımlanmıştır- her iki blok da strateji değiştirmeye karar vermiştir.

Türkiye’nin yeni oluşan uluslararası sistemde Batı Bloku içerisinde yer almak istemesinin temel nedenlerinden biri öncelikle SSCB tarafından savaş sonrası Türkiye’ye yöneltilen baskı ve tehditler olmuştur. 1945’te SSCB’nin 1925 tarihli Türk Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nı feshetmesi, Boğazlar’ın durumuna ve Montreux Sözleşmesi’ne dair değişiklikler talep etmesi ve Türkiye’den Kars ile Ardahan’ı istemesi Türkiye’yi ciddi anlamda endişelendirmiş, sonuç olarak Türkiye’yi ABD ve İngiltere’den destek aramaya itmiştir.

1992 ile 1995 arasında yaşanan ve ABD öncülüğündeki NATO güçlerinin müdahalesi ve ardından yapılan Dayton Anlaşması ile sona eren Bosna Savaşı iki yüz binden fazla insanın ölümüne neden olmuştur. Bu savaşın en çarpıcı sonucu ise Avrupalıların ortak çıkar ve politika geliştirememeleri ve ABD’nin siyasi ve askerî mutlak üstünlüğünün ortaya çıkmasıdır.

1997’de AB Komisyonu’nun AB’nin geleceğini, özellikle de genişleme stratejisini ortaya koyduğu Agenda (Gündem) 2000 raporu ve devamında 12 Aralık 1997 Lüksemburg AB Konseyi’nde Türkiye’nin genişleme stratejisi dışında bırakılması, aynı anda Kıbrıs, Romanya, Bulgaristan’ın bu genişleme sürecine dahil edilmeleri ciddi bir krize dönüşmüş ve Türkiye AB ile siyasi ilişkileri dondurmuştur.

I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ve hemen ardından II. Dünya Savaşı’nın çıkması uluslararası sistemde bir geçiş döneminin yaşanmasına yol açmış ve Avrupa dışından bir güç olan Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) uluslararası sistemde etkin bir aktör olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böylelikle bozulan güç dengesi modelinden iki kutuplu sisteme geçilmiş, SSCB ile ABD arasında oluşan bloklaşma uluslararası sistemi kendilerinin başını çektiği iki kutuplu hâle getirmiş ve 1991 yılına kadar devam eden bu döneme literatürde Soğuk Savaş dönemi adı verilmiştir.

Soğuk Savaş, yaklaşık 45 yıl boyunca dünya siyasetini belirleyen temel faktör olmuştur. ABD ve SSCB birbirlerinin yaptığı her atağa karşılık vermiş ve bu iki devlet etrafında kutuplaşan diğer devletler de bulundukları blokun politikasına göre hareket etmişlerdir.Avrupa’da, tarafsızlık politikası yürütmenin uzun vadede zararlı sonuçlara yol açabileceği düşünülmüştür. Bu genel düşüncenin aksine Soğuk Savaş döneminde aslında Batı Bloku’na yakın olsalar da tarihî, siyasi ya da coğrafi gerekçelerle İsviçre, Avusturya, İsveç ve Finlandiya bağımsız kalmayı tercih etmişlerdir.

ABD ve diğer kapitalist ülkeler, NATO’yu, 1949’da oluşturmuşlardır.

Bolşevik devriminden endişelenen ve tarihsel olarak kapitalist sisteme, liberal toplum düzenine sahip olan ABD, İngiltere ve Fransa genişleyen ‘komünist tehlike’ karşısında önlem almaya çalışmıştır. Böylelikle savaş boyunca Almanlara karşı müttefik olmuş bu dört ülke iki kutba ayrılmış (SSCB karşısında ABD, İngiltere ve Fransa) ve başta ideolojik olmak üzere ekonomik, siyasal ve askerî açıdan bloklaşma süreci başlamıştır.

Gorbaçov, iktidara geldikten sonra Sovyet ekonomisi üzerinde yük olan askerî harcamaları azaltmış, ulusal sosyalizm modellerine ve bu modelleri kapsayan reformlara izin vermiş ve Sovyet iç politikasında bir liberalleşme hareketi başlatmıştır. Gorbaçov bu politikaları, Glostnost (açıklık) ve Perestroika (yeniden yapılanma) adını verdiği iki temel üzerinde gerçekleştirmeye çalışmıştır.

Türkiye’nin yeni oluşan uluslararası sistemde Batı Bloku içerisinde yer almak istemesinin temel nedenlerinden biri öncelikle SSCB tarafından savaş sonrası Türkiye’ye yöneltilen baskı ve tehditler olmuştur. 1945’te SSCB’nin 1925 tarihli Türk Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nı feshetmesi, Boğazlar’ın durumuna ve Montreux Sözleşmesi’ne dair değişiklikler talep etmesi ve Türkiye’den Kars ile Ardahan’ı istemesi Türkiye’yi ciddi anlamda endişelendirmiş, sonuç olarak Türkiye’yi ABD ve İngiltere’den destek aramaya itmiştir.

Türkiye, Batı Bloku siyaseti kapsamında 1949’da Avrupa Konseyi’ne, ardından 1952’de NATO’ya, 1953’te Balkan İttifakı’na, 1955’te Bağdat Paktı olarak kurulmuş ancak 1958’de CENTO’ya dönüşmüş örgüte üye olmuştur.

Soğuk Savaş’ın sona ermesi Türkiye’yi etrafındaki bir dizi ülkenin sorunlarıyla da karşı karşıya bırakmıştır. Irak ve Suriye ile özellikle terörle mücadele kapsamında sorunlar yaşayan Türkiye’nin Yunanistan’la da Kıbrıs ve Ege sorunlarında uzlaş- ması mümkün olmamıştır. Bu dönemde önemli bir başka endişe ise Avrupa yolunun kapanması konusunda yaşanmıştır (Oran, 2010:14). Öte yandan Kafkasya Bölgesi’nde ortaya çıkan yeni sorunlar bir yana, Türkiye’nin kendiliğinden de bu bölgeye ilgisi artmıştır.

ABD, Soğuk Savaş’tan tek süper güç olarak çıkmış ve uluslararası sistemin en güçlü aktörü hâline gelmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesi iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesi anlamına gelmiş, uluslararası sistemde yeni bir güç dağılımı ve yapılanmasının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu arada ulus devlet tartışmaları ortaya çıkmıştır. NATO’nun geleceği tartışılmaya başlanmış ve işlevi değişerek varlığı devam etmiştir.

Türkiye, Batı Bloku siyaseti kapsamında 1952 yılında NATO’ya üye olmuştur.

Güç dengesi modeli, temelde 18. ve 19. yy. Avrupa ulus-devlet modelini baz alan ve bu devletler aras›nda ortaya ç›km›ş ululararası sistemi tanımlayan modeldir. Bu sistemde, dengeleyici bir devlet vard›r ve bu devlet açısından önemli olan tek unsur dengenin bozulmamasıdır. Dengeleyici devlet rolünü 18. ve 19. yy.da oynayan devlet İngiltere’dir.

İki kutuplu sistemde devletler ço¤unlukla rakip iki blok etrafında toplanmışlardır. Bu sistemde iki bloka da ait olmayan tarafsız devletler de söz konusudur. Zamanla bu tarafsız, yani iki bloka da ait olmayan ülkeler Bağlantısızlar Hareketi’ni oluşturmuş ve neredeyse üçüncü bir blok hâline gelmiştir.

İdeolojik kamplaşma, Soğuk Savaş döneminin en belirgin özelliği olarak ön plana çıkmaktadır.