1993-1996 Dönemi Türk Dış Politikası

Her ne kadar Soğuk Savaş bitiminin hemen sonrasında Türkiye’nin özellikle Batı için öneminin azaldığı düşünülmüş olsa da Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan Türk Cumhuriyetleri ve I. Körfez Savaşı, Yugoslavya’nın dağılması ile Balkanlarda meydana gelen etnik temelli çatışmalar, 1990’lı yılların başında Türkiye’nin jeostratejik, jeopolitik ve jeokültürel özellikleriyle önemini koruduğunu, hatta artırdığını ortaya koymuştur.

1993-1996 yıllarında kurulan hükûmetler: 

• 20 Kasım 1991- 25 Haziran 1993: DYP-SHP koalisyonundan oluşan VII. Süleyman Demirel Hükûmeti
  
• 25 Haziran 1993-15 Ekim 1995: DYP-SHP koalisyonundan oluşan I. Tansu Çiller Hükûmeti
  
• 15 Ekim 1995-05 Kasım 1995: DYP’nin kuruduğu II. Tansu Çiller Hükûmeti
  
• 05 Kasım 1995-12 Mart 1996: DYP-CHP koalisyonundan oluşan III. Tansu Çiller Hükûmeti
  
• 12 Mart 1996-08Temmuz 1996: ANAP-DYP koalisyonundan oluşan I. Mesut Yılmaz Hükûmeti
  
• 08 Temmuz 1996-30 Haziran 1997: RP-DYP koalisyonundan oluşan Necmettin Erbakan Hükûmeti
  

1993 sonrasında Türk dış politikasının ilgisinin Orta Asya Kaf­kaslardan büyük ölçüde Avrupa’ya yöneldiği gözlenmiştir. Tansu Çiller, hükümetinin hedefini yeni dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birliğine girmiş ve AB’ye üye bir Türkiye olarak açıklamıştır (Ateş, 2004:55).

1990 sonrasında AB bakımından son derece önemli diğer gelişme 7 Şubat 1992 tarihinde imzalanan Maastricht Antlaşması olmuştur. Bu anlaşmayla Avrupa Ekonomik Topluluğu, birliğe dönüşmüş ve resmen “Avrupa Birliği” olarak adlandırılmıştır.

1993-1997 döneminde AB’de gerçekleşen önemli zirveler şunlardır: 

• 21-22 Haziran 1993 Avrupa Topluluğu Kopenhag Zirvesi 
• 10-11 Aralık 1993 Avrupa Topluluğu Brüksel Zirvesi 
• 24-25 Haziran 1994 Avrupa Topluluğu Korfu Zirvesi 
• 10 Aralık 1994 Avrupa Topluluğu Essen Zirvesi 
• 26-27 Haziran 1995 Avrupa Birliği Cannes Zirvesi 
• 15-16 Aralık 1995 Avrupa Birliği Madrid Zirvesi 
• 21-22 Haziran 1996 Avrupa Birliği Floransa Zirvesi 
• 13-14 Aralık 1996 Avrupa Birliği Dublin Zirvesi
  

Maastricht Antlaşması ile birlik üç sütun üzerine inşa edilmek istenmiştir. Bunlar, ekonomik ve parasal, adalet ve içişleri ile ortak dış politika ve güvenlik sütunlarıdır.

Özelikle 1995 sonu, 1996 başında Yunanistan ile yaşanan Kardak Krizi sonrası AB, önce Kardak’ın Yunanistan’a ait olduğunu, Türkiye’nin Yunanistan’ın sınırlarına saygı göstermesi gerektiğini, Yunanistan’ın sınırlarının AB’nin sınırları olduğunu belirten son derece sert bir açıklama yapmış, ardından da  Türkiye’ye aktarılacak AB mali yardımlarının çok önemli bir bölümünü bloke etmiştir.

10 Şubat 1994’te Avrupa Parlamentosu (AP) TBMM’ye Kürtlerin haklarının korunması, ölüm cezasının kaldırılması, dokunulmazlıkları kaldırılan 8  milletvekilinin haklarının iade edilmesi ve “Kürt halkına otonomi haklarının verilmesi” ile selfdeterminasyonun gerçekleştirilmesi talebinde bulunmuştur.

Bu dönemde ilişkileri olumsuz etkileyen bir süreç de Necmettin Erbakan iktidarında yaşanmıştır. Erbakan’ın ABD’nin “şer ekseni” içinde gördüğü İran gibi ülkeleri ziyaretleri, Libya’da ABD karşıtı konuşması, bazı ülkelerin yasa dışı kabul ettiği örgüt liderleri ile görüşmesi ABD’nin tepkisine neden olmuştur.

Bu ilişkilerin daha da gelişmesini ve derinleşmesini isteyen Türkiye ve Türkiye’nin bölgesel anlamda önemli bir değere sahip olduğu ve bu değerin süreç içinde artması dolayısıyla ABD, ilişkileri daha da geliştirmiş ve 1995 yılından itibaren bu ilişkiler yeni bir boyut kazanmış, Türkiye-ABD ilişkileri “stratejik ortaklık” seviyesine çıkarılmıştır.

“Beş Bölümlü Gündem” adıyla anılan bu başlıkların içeriği, enerji, ekonomi ve ticaret, bölgesel işbirliği, Kıbrıs, savunma ve güvenlik alanlarında stratejik işbirliği konularını içermektedir.

Türkiye ile ABD arasındaki ilişkiler 1993-1996 döneminde sadece askerî ya da diplomatik alanda değil, ekonomik-ticari alanda da gelişme göstermiştir. Bu doğrultuda, 1993 yılında iki ülke arasında “Ortak Ekonomik Komite ve İş Geliştirme Konseyi” kurulmuş, ekonomik ve ticari ilişkilerin kurumsal mekanizmalara kavuşturulması sağlanmıştır.

Bunda ABD’nin Türkiye’ye olan ihtiyacı, özellikle ABD Dışişleri ve Savunma Bakanlıklarının etkisi ve Türkiye lehinde hareket eden Kongre üyelerinin varlığı, Türkiye karşıtı bu lobilerin arzuladıkları hedef­leri elde etmede önemli engel teşkil etmiştir (Berin- Gürkan, 2002:36-37). Bu noktada, ABD’deki Musevi lobisinin Türkiye lehindeki çabasını da unutmamak gerekir. Musevi cemaati ABD’deki en güçlü ekonomik ve siyasi güce sahip cemaatlerin başında gelmektedir ve her alanda oldukça etkin lobilere sahiptir. Bu dönemde gerek İsrail ile olan yakın ilişkiler gerekse “Yahudi Soykırımı”nın “tekliği” noktasında savundukları iddialar, Musevi cemaatinin Türkiye lehine desteğinde etkili olmuştur.

1993-1996 döneminde Türkiye-Balkanlar arasındaki ilişkilerin merkezini Bosna Savaşı oluşturmuştur.

Türkiye, bu savaşa ilişkin barışa yönelik çaba sarf etmekle birlikte, hükümetin savaşı ve yaşanan katliamları önleme de yetersiz kaldığı ve bu doğrultuda etkin bir politika yürütemediği o günden bugüne eleştiri konusu olmuştur. Savaş sırasında Türkiye’nin genel tutumu NATO, BM, AGİT ve İKÖ gibi örgütler nezdinde girişimde bulunarak ortak bir hareket sağlamak yönündeydi. 

Türkiye, Saraybosna’da büyükelçilik açan ilk ülkedir.

1996 yılından itibaren Bosna-Hersek ordusunun seçilen asker ve subayları Türkiye’de eğitilmeye başlamıştır.

Bulgaristan ayrıca ülke nüfusunun %10’dan fazlasını oluşturan Türklerin parlamentoda  da temsilinin önünü açmıştır. Türklerin kurduğu Hak ve Özgürlükler Hareketi (HÖH) bu oluşumların başında gelir.

Ayaz Muttalibov’un halk gösterileri sonucu istifası sonucu iktidara gelen Azerbaycan Halk Cephesi lideri Ebulfeyz Elçibey'dir. Batı ve Türkiye yanlısı bir politika izleyen ve “İki kardeşin yan yana ayrı devletler kurduğu nerede görülmüştür. Azerbaycan ve  Türkiye olarak en kısa zamanda birleşmeliyiz” diyen Elçibey, hem Türkiye ile çok yakın ilişkiler kurulması için çaba gösteriyor hem de  Güney Azerbaycan olarak ifade edilen İran’ın kuzeyindeki Azerilerle yakın ilişki içinde olmaya çalışıyordu.

İran ile Türkiye, Soğuk Savaş sonrasında Kaf­kasya ve Orta Asya’da da ciddi bir rekabet hâlinde olmuştur. Yeni bağımsızlığa kavuşmuş İslam dinine mensup halkın çoğunlukta yaşadığı devletler üzerinde iki devletin çekişmesi görülmüştür. Bu bağlamda, ABD-Türkiye-Azerbaycan bloğuna karşın Rusya-İran-Ermenistan bloku oluşmuştur (Sönmezoğlu, 2006:570-571).