TÜRK DIŞ POLİTİKASI I

1980 yılına gelindiğinde Reagan’ın ABD Başkanı olmasıyla “Yeni Soğuk Savaş” dönemine girildiği kabul edilir. Bunun belirleyici etkenleri, Sovyetler’in Afganistan’ı işgali ve Doğu Akdeniz’e inme cabası, İran’ın yaşadığı rejim değişikliği ile Batı ittifakından ayrılması, İran-Irak savaşı ve PASOK yönetimdeki Yunanistan’ın ABD karşıtı tutumu olarak sıralanabilir. 1970’lerde ABD ile zayıflayan ilişkiler işte bu nedenlerle Türkiye ile olan ilişkileri geliştirmeyi elzem kılmıştır. Ayrıca bu dönem, ABD ve Batı dünyası için özellikle Orta Doğu petrollerinin ve bu bağlamda Basra Körfezi’nin öneminin büyüklüğü açısından Batı ittifakının bir parçası olan Türkiye’nin stratejik değerini çok artırmıştır. ABD için Orta Doğu’daki petrol bölgelerinin güvenliği hayati bir öneme sahipti ancak konjonktür Sovyetlerden yanaydı. Bu konjonktürü değiştirmek, bölgeyi kontrol edebilmek ve petrol yollarını güvence altına almak için ABD’nin Türkiye’den destek alması son derece önemli olmuştur.

1960’ların sonlarından itibaren NATO’nun kabul ettiği Esnek Karşılık Stratejisi’ne göre karşı taraftan gelecek saldırının niteliğine uygun bir karşılık verilmesi öngörülmekteydi.

12 Eylül Askeri Darbesi ve 24 Ocak Kararları, 1980 yılında gerçekleşmiş ve 80'li yıllarda etkili olmuş iç politika konularıdır. Ermeni Soykırımı tartışmaları ve Kıbrıs Meselesi ise 1980-1990 döneminin temel dış politika meseleleridir. Truman Doktrini ise 1947 yılında ilan edilmiştir.

1980- 1990 döneminde Kıbrıs konusunda yaşanan en önemli olay kuşkusuz Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kurulmasıdır. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’nın ardından yaşanan süreçte yapılan müzakereler ve Birleşmiş Milletler’in arabuluculuk çözüm çabalarına rağmen Kıbrıslı Türkler ve Türkiye için kendi çıkarlarına uygun bir çözüm ortaya konmamıştır. Türk tarafı, Kıbrıs’ta Türkler’in de eşit haklara sahip olduğunu ve Kıbrıs’ın Kıbrıs Türk halkı tarafından seçilmemiş Kıbrıslı Rumlar tarafından temsil edilemeyeceğini savunmuştur. 15 Kasım 1983 tarihine gelindiğinde, Kıbrıs Türk tarafı yapılan görüşmelerin, ara buluculuğun, çözüm çabasının bir sonuca ulaşamadığını ve Kıbrıs Türk halkının kendi kaderini tayin hakkı olduğunu belirterek Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir.

1980’li yıllarda Türkiye ile Ortadoğu arasındaki ilişkilerin belirleyicisi olan unsurlardan birisi, Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgali ve İran’ın yaşadığı rejim değişikliği sonucu ABD ekseninden çıkması ve ABD’nin ılımlı İslam olarak adlandırdığı, içinde Pakistan, Türkiye, Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman ve Mısır gibi ülkelerin yer aldığı bir “Yeşil Kuşak” ile Sovyetleri çevreleyen ve İran rejiminin etkisini azaltıcı bir politika gütmesidir. Bir diğeri ise ise 12 Eylül askerî darbesi ile Avrupa’dan uzaklaşan Türkiye’nin ekonomik ve siyasal olarak Orta Doğu ülkelerine yaklaşma gereksinimidir. Buna Özal döneminde serbest piyasa ekonomisine geçilip bölge ülkeleriyle ticaretin geliştirilmesi çabası da eklenebilir.

Yıldız Savaşları Projesi, büyük yatırımlar ve harcamalar gerçekleştirerek silahlanma yoluna gitmek ve Sovyetleri de bu yola çekip ekonomik olarak çökertmekti. Reagan Doktrini Donald Reagan öncülüğünde, Yeşil Kuşak Projesi Jimmy Carter döneminde gerçekleştirilmiştir. Humeyni döneminde İran’da batı karşıtı görüş doğmuştur. Petrol Krizi döneminde önemli bir gelir elde eden SSCB, bu gelirini uzay projelerine ve silahlanmaya harcamak zorunda kalınca, toplumsal refahın artması sağlanamamış, bu da çöküşü hızlandırmıştır. Gorbaçov döneminde SSCB Afganistan’dan çekilmiştir. Bu nedenle doğru cevap E’dir.

12 Eylül 1980’de iktidara el konulmasıyla Süleyman Demirel hükümetine son vermiş, siyasi partiler kapatılmış, parti liderlerini gözetim altına almış ve yargılamış, Türkiye Büyük Millet Meclisi feshedilmiştir.  Ayrıca yüz binlerce kişi gözaltına alınmış, sendika ve derneklerin faaliyetleri tamamen durdurulmuştur. 1970’li yıllarda ülkenin Doğu ve Güneydoğusu’ndaki artan ayrılıkçı hareketler, 12 Eylül askeri rejiminin getirdiği Kürtçe konuşma yasağı, Diyarbakır Cezaevi başta olmak üzere cezaevlerindeki uygulanan kötü muameleler, Kürdistan İşçi Partisi’nin (PKK) 1980’li yılların başında arttırdığı terör eylemlerin gerekçesini oluşturmuştur. Bu nedenle yanıt B’dir.

12 Eylül rejiminin Türkiye’deki ekonomik sıkışıklığı aşmak ve bunun için de uluslararası ekonomiye eklemlenme politikasını desteklemek için aldığı önemli stratejik kararlardan birisi Turgut Özal’ı ekonominin başına getirmesi olmuştur. İhracata dayalı yeni bir yapıya geçmesine yönelik adımlar sürdürülmüştür. İlk yapılan uygulamalar iç talebi kısmak ve ihracatı özendirmek olmuştur. ABD’nin “Yeşil Kuşak” adıyla adlandırdığı ve Sovyetlere karşı İslam ülkelerinden oluşacak bir cephe stratejisine Türkiye’nin 12 Eylül darbesi sonrasında yakınlaştığı söylenebilir. Dolayısıyla SSCB’ye değil ABD’ye yakınlaşmıştır. Bu sebeple yanıt A’dır.

12 Eylül 1980 darbesinin ABD’nin politikalarına uyan önemli sonuçları bulunmaktadır. Afganistan’ın SSCB tarafından işgali ve İran’daki rejim değişikliği, ABD’nin bölgesel ve hatta küresel çıkarları bakımından büyük riskler taşımaktaydı. Darbenin uluslararası platformda desteklenmesi Türkiye istemektedir. İran’ın yaşadığı rejim değişikliği ile Batı ittifakından ayrılması, İran-Irak savaşı ve PASOK yönetimdeki Yunanistan’ın ABD karşıtı tutumu olarak sıralanabilir. 1970’lerde ABD ile zayıflayan ilişkiler işte bu nedenlerle Türkiye ile olan ilişkileri geliştirmeyi elzem kılmıştır.

Türkiye, Soğuk Savaş boyunca, Sovyetlerle en uzun sınıra sahip olması ve örgüt içindeki en büyük ikinci askerî güç olması vasfıyla NATO içinde her zaman önemli bir ülke olmuştur. 1980-1990 döneminde, NATO stratejisindeki değişiklikler, Türk-Yunan ilişkileri, nükleer silah politikası ve Türk dış politikasındaki değişim Türkiye’nin örgütle olan ilişkilerinde belirleyici olmuştur.

Türkiye ile Avrupa Topluluğu (AT) arasındaki ilişkiler 1970’li yılların sonlarına doğru giderek daha da bozulmaya başlamıştır. 1974 Kıbrıs Harekatı sonrası Türk askerinin adadan ayrılmayışı ve bunun bir “işgal” olarak kabul edilmesi, sonrasında Türk tarafının adanın kuzeyinde tek taraflı olarak devlet ilanı Batı Avrupa ülke lerince tepkiyle karflılanmıfltır. Ayrıca, Türkiye’de yaşanan kaos ortamı ve insan haklarının ihlali ilişkilerin daha da gerilmesine neden olmuştur. Bu süreç, AT ile üyelik temelli ilişkileri de zayıflatmış, iki taraf da taahhütlerini gerektiği gibi yerine getirmemiştir. İşte bu dönem içinde yaşanan 12 Eylül askeri darbesi, ilişkileri olduğundan kötü duruma getirmiş, insan hakları ve demokrasi konusunda kaygıları iyice artırmıştır. Aydınlara karşı açılan davalar, işkence olaylarının gündeme gelmesi, politikacıların gözetim altına alınması ve siyasetten yasaklanması bu kaygıların oluşmasında önemli etkiye sahiptir. Bunun yanında, 1981 yılında Yunanistan’ın AT’ye tam üye olduktan sonra Topluluk içinde Türkiye karşıtı bir kampanya yürütmesi, Türkiye’deki yoğun gözaltı ve tutuklamalar AT’nin 1982 yılında Türkiye ile olan ilişkilerini süresiz olarak dondurduğunu açıklamasıyla sonuçlanmıştır. Bazı ülkelerin Türk vatandaşlarına vize uygulamalarını kaldırması AT ile ilişkilerin bozulmasının nedeni değil sonucudur.

Yunanistan’ın Ege’de petrol arama faaliyetlerine girişmesi, Yunanistan’ın Bulgaristan ile dostluk anlaşması imzalaması, TYunan vatandaşlarının Türkiye'deki taşınmazlarına ilişkin hakların dondurulması kararının kaldırılması, iki ülke arasında Davos sürecinin başlaması Özal döneminde yaşanan gelişmeler arasındadır. 12 Eylül darbesinin ardından askerî yönetim Yunanistan’ın NATO’nun askerî kanadına dönmesine izin vermiştir.

Kurulan devlet Türkiye tarafından aynı gün tanınmış olmakla birlikte başka hiçbir ülke bu yeni devleti tanımamıştır. BM’de Yunanistan kendi tezleri doğrultusunda kararlar alınmasını sağlamış ve KKTC’nin ilanı kınanmıştır. Güvenlik Konseyi bu bağımsızlık ilanının geçersiz olduğunu açıklamış ve bütün ülkelere Kıbrıs Cumhuriyeti Devleti’nden başka adada bir başka devletin tanınmamasını istemiştir. Yapılan görüşmelerde sadece Pakistan aleyhte oy kullanmıştır. 1990 yılına gelindiğinde ise Rum ve Yunan tarafı yeni bir politika gütmüş ve Rum tarafı Kıbrıs adına üyelik başvurusunda bulunmuştur. Bu nedenle cevap B’dir.

Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtsever Birliği (KYB) uzun yıllar PKK’ye Suriye üzerinden destek vermiştir.  İran-Irak savaşı sırasında İra'ın Kuzey Irak'taki Kürt grupları desteklemesi Türkiye'nin tepkisine neden olmuştur. Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde Türkiye tarafından yapılan barajlar üç ülke arasında "su sorunu" olarak anılan siyasi krize neden olmuştur. Bu iki ülkenin endişesi, geliştirilen baraj ve sulama projeleriyle kendilerine ulaşan su miktarında azalma olacağına, daha da önemlisi Türkiye’nin  su üzerinde kontrol imkânına sahip olacağına ilişkindir. Türkiye, Golan tepelerinin İsrail tarafından işgaline yönelik BM Güvenlik Kurulu'nda önlemler alınması taleplerine çekimser kalmıştır. Türkiye’nin buradaki tutumunda o dönem Suriye’nin Türkiye karşıtı tutumunun etkisi vardır.

Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerin düzelmeye başlaması ve iki ülke arasında yapılan SEIA anlaşması ile Türkiye’deki nükleer silahların arttırılması planları Sovyetlerle ilişkileri olumsuz etkileyen gelişmeler arasındadır. Sovyetlerin 1979’da Afganistan’ı işgal etmesi Türkiye tarafında tepkiyle karşılanmıştır. Kıbrıs sorununa da müdahil olmak isteyen Sovyetler daha çok Yunan tezlerini destekleyici olmuştur. Gorbaçov’un 1980'li yılların ortasında iktidara gelmesiyle birlikte ikili ilişkiler gelişmiş, ticari faaliyetler artmış ve Karadeniz’deki FIR hattı ile ilgili sıkıntı giderilmiştir.

1980-1990 arası dönemde Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki ticari anlamdaki en önemli gelişme 1989 yılında imzalanan Sınır ve Kıyı Ticareti Anlaşması sonrasında gelişen "Bavul Ticareti"dir. Bunun doğrultusunda 1990 yılına gelindiğinde iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2 milyar dolara ulaşmıştır.

1980-1990 döneminin Ronald Reagan öncülüğündeki ABD politikası olan “Reagan Doktrini”, dünyadaki tüm anti-komünist ve anti-Sovyet hareketlerin ABD tarafından desteklenmesi üstüne kurulmuştur. Bu bağlamda ülkelerdeki anti-komünist rejimler ve örgütler desteklenmiş, siyasi, ekonomik ve askerî yardımlar buna uygun yapılmıştır.

1980-1990 döneminin Irak ve Suriye temelinde yaşanan önemli sorunlarından biri “su sorunu” olmuştur. Türkiye’de doğmakta olan Fırat ve Dicle nehirleri, Irak ve Suriye üzerinden Orta Doğu’ya ulaşmaktadır. Su sorununun ağırlıklı olarak gündeme geldiği süreç bu nehirler üzerinde büyük baraj projeleri gerçekleştirilmesiyle başlamış, bu durum GAP ile zirveye ulaşmıştır. Bu iki ülkenin endişesi, geliştirilen baraj ve sulama projeleriyle kendilerine ulaşan su miktarında azalma olacağına, daha da önemlisi Türkiye’nin kontrol imkânına sahip olacağına ilişkindir.

ABD'nin 1980'lerde başlattığı, nükleer silahların kullanım aşamasında yok edilmesine dayanan proje Yıldız Savaşları Projesidir. Proje, karşılıklı mahvolma esasına dayanarak caydırıcı etki yaratan nükleer denge anlayışı yerine nükleer silahların kullanım aşamasında yok edilmesine dayanmaktadır. Buna göre düşman füzeler uzaya yerleştirilen lazer vb. ışınlarla yok edilecektir.

1980 sonrası dönemde Çin Halk Cumhuriyeti, dengelerin Batı lehinde değişmesinde etkili olmuştur. 1970’li yıllarda bozulmaya başlayan Çin-Sovyet ilişkileri, Sovyetlerin yayılmacılığı ile 1980’li yıllara gelindiğinde giderek artmıştır. Bu dönem, Batı ile daha
yakın ilişkiler kurmaya çalışan Çin, “anti-hegemonyacı” bir politika izleyerek “dengenin dengeleyicisi” konumuna gelmiştir.