TÜRK DIŞ POLİTİKASI I

Dönemin Ronald Reagan öncülüğündeki politikası, “Reagan Doktrini”, dünyadaki tüm anti-komünist ve anti-Sovyet hareketlerin ABD tarafından desteklenmesi üstüne kurulmuştur. Bu bağlamda ülkelerdeki anti-komünist rejimler ve örgütler desteklenmiş, siyasi, ekonomik ve askerî yardımlar buna uygun yapılmıştır.

Gorbaçov, altı yıllık iktidarı döneminde “Glasnost” ve “Prestroika” adı altında etkin reformlar gerçekleştirme çabası içinde olmuştur. Bunun için öncelikle Batı ile çatışmalarını en aza indirmeye çalışmış ve iyi niyet göstergesi olarak nükleer denemeleri durdurduğunu açıklamış, ardından orta ve kısa menzilli füze anlaşmalarını ABD ile imzalamış ve Afganistan’dan tek taraflı olarak çekilmiştir.

Türkiye’de yaşanan ve önemli ölçüde güçsüz ve çok partili koalisyonlardan kaynaklanan siyasal istikrarsızlık, beş bin kişinin hayatını kaybettiği ideolojik çatışmalar (anarşi) ve ekonomik bunalım 70’lerin ikinci yarısında çok ciddi bir bunalım yaratmıştı. Bu dönemde ülkede yaygın sıkıyönetim uygulamasına rağmen çatışmalar engellenememişti. Can güvenliğinin her şeyden daha önemli bir öncelik hâline geldiği bu dönemin sonunda 12 Eylül 1980’de askerler yönetime el koyacaktı.

12 Eylül rejiminin Türkiye’deki ekonomik sıkışıklığı aşmak ve bunun için de uluslararası ekonomiye eklemlenme politikasını desteklemek için aldığı önemli stratejik kararlardan biri Turgut Özal’ı ekonominin başına getirmesi olmuştur. Askeri yönetim 24 Ocak Kararları ile Türk ekonomisinin ihracata dayalı yapısını devam ettirmesi konusunda kararlıydı. Bu dönem ilk yapılan uygulamalar iç talebi kısmak ve ihracatı özendirmek oldu.

Bu dönemde Afganistan’ın SSCB tarafından işgali ve İran’daki rejim değişikliği, ABD’nin bölgesel ve hatta küresel çıkarları bakımından büyük riskler taşımaktaydı. Böyle bir dönemde Türkiye’nin sadık müttefikliğine ve iş birliğine çok ciddi bir ihtiyaç söz konusudur.

ABD’nin Türkiye’den beklentilerinden biri Türkiye topraklarında bir Çevik Kuvvet oluşturma isteğidir. Türkiye bu talebe karşı çıkmıştır. Eğer bu türde bir girişim olacaksa bunun NATO bünyesinde yapılmasını isteyen Türkiye, oluşturulacak bir gücün ABD tarafından NATO’ya danışmadan kullanılmasından çekinmiştir. Ayrıca Türkiye, İsrail yanlısı bir politika izleyen ABD’nin kurulacak bu gücü İsrail lehine kullanması durumunda, Arap ülkeleri ile ilişkilerinin bozulacağını biliyordu. Türkiye gerek Sovyetleri kışkırtmamak gerekse kendi ordusunun konvansiyonel gücünü artırıp modernize etmek istemesi yüzünden bu talebe sıcak bakmamıştır.

1980’lerin başlarında Yunanistan’da iktidarda olan Papandreu hükümetinin ülkesinde nükleer silahlara izin vermeyerek, Balkan ülkelerinde nükleer silahsızlanma çalışmaları yürütmesi, Bulgaristan ile saldırmazlık anlaşması yapması, ABD’nin Libya’yı bombalamasını (1986) kınaması ve Sovyetlerle sıcak ilişkiler yürütmesi ABD’nin Yunanistan ile ilişkilerinin zayıflamasına neden olmuştur.

Türkiye NATO’nun Sovyetlere yönelik Esnek Karşılık politikası konusunda tedirgin olmuş ve bu ülke ile ilişkilerinin bozulmasından çekinmiştir. ABD’nin alandışılık politikası ile NATO üyesi ülkelerin üye ülke sınırları dışında da müdahalede bulunma istemine Türkiye sıcak bakmamıştır. Ayrıca, Yunanistan’ın bir savaş filosunu örgütün komutasına vermek istemesi fakat bunun Limmi adasında konuşlanacağını bildirmesi Türkiye’de tepkiye yol açmış ve geri adım atılmamıştır. Körfez Krizi ise Türkiye’nin ABD için jeostratejik önemini artıran bir faktördür.

İsrail Golan Tepelerini işgal ettiğini açıkladığında Arap ülkeleri BM Güvenlik Kurulunda bu eyleme karşı önlem alınmasını istediğinde Türkiye çekimser kalmıştır. Filistinlilere yapılan İsrail saldırılarına ise Türkiye her zaman karşı olmuş hatta bağımsız Filistin Devleti ilan edildiğinde ilk tanıyan ülkelerden biri olmuştur. İsrail’deki Musevi lobisi Ermeni Soykırımını tanıma girişimlerinde Türkiye’nin yanında yer almıştır. Suriye’nin Türkiye’ye karşı faaliyet gösteren terör örgütlerini desteklemesi ve İsrail’e karşı sert politikalar yürütmesi İsrail-Türkiye ilişkilerini geliştirmiştir. Bu bağlamda iki ülke arasında terör ve istihbarat anlamında iş birliği artmaya başlamıştır.

1980’li yıllar Balkanlar ve Orta Doğu’da da özellikle Türkiye için krizlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde Papandreu yönetimdeki Yunanistan ile ilişkiler gergin şekilde devam ediyordu. Aynı zamanda Bulgaristan 1984 yılından itibaren ülkesindeki Türklere karşı yoğun bir baskı uyguluyor, bu baskılar birçok Türk’ün Türkiye’ye göç etmesine neden oluyordu.

Özal, Demirel Hükûmeti döneminde Türk ekonomisinin ihracata dayalı yeni bir yapıya geçmesi ve uluslararası ekonomiyle entegre edilmesi amacını taşıyan 24 Ocak Kararları’nın (1980) alınmasının mimarıydı. Askerî yönetim bu politikanın devamında kararlıydı. Bu dönem ilk yapılan uygulamalar iç talebi kısmak ve ihracatı özendirmek oldu. Uluslararası konjonktürün Türkiye’ye olan ihtiyacı ekonomik olarak IMF ve büyük devletlerce desteklenmesini sağlamıştır. Bu destek, zamanla ülkenin uluslararası finans dünyasına bağımlılığını arttıran bir ortamı da yaratmıştır.

12 Eylül Askeri Darbesi, 1970 yılında değişikliğe uğrayan 1961 Anayasası’nın da yürürlükten kalktığı bir dönemdir. Darbe sonrası askerî yönetim önce geçici bir anayasa, ardından 1982 Anayasası olarak adlandırılan anayasayı hazırlanmıştır. Bu anayasa 1982 yılında halk oylamasına sunulmuş ve halkın %91’den fazlası tarafından kabul edilmiştir

Irak’ın Kuveyt’i işgal ettiği Körfez Savaşı 1990 yılında başlamıştır.

ABD yaptığı yardımlarda 7/10 politikasını uyguluyordu. Buna göre, eğer Türkiye’ye 10 birimlik bir yardım yapılıyorsa Yunanistan’a 7 birimlik yardım yapılıyordu. Oysa Türkiye’nin ihtiyacı ve büyüklüğü 1/7 gibi bir dengeyi gerektiriyordu. Türk tarafı, yardımların ülkelerin NATO’ya olan katkıları ve bölgesel rolleri paralelinde yapılmasını istiyordu. Ancak, ABD Kongresi  görüşmelerinde karar hep 7/10 oranına göre kabul edilmiştir.

1981 yılında Yunanistan’ın AT’ye tam üye olduktan sonra Topluluk içinde Türkiye karşıtı bir kampanya yürütmesi, buna askerî yönetimden kaçıp Batı Avrupa’ya giden grupların Türkiye karşıtı lobi faaliyetlerinin eklenmesi, Türkiye’deki yoğun gözaltı ve tutklamalar AT’nin 1982 yılında Türkiye ile olan ilişkilerini süresiz olarak dondurduğunu açıklamasıyla sonuçlanmıştır. Topluluk ayrıca 4. mali protokolü dondurmuş ve bu durum Yunanistan’ın vetolarıyla 1986 yılına kadar devam etmiştir.

12 Eylül darbesinin bir başka sonucu da Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika gibi ülkelerin Türk vatandaşlarına vize uygulamaya başlamasıdır. Bu süreç, Türk işçilerinin Topluluk içinde serbest dolaşımına paralel bir süreçte gerçekleşmiş ve 1963 Ankara Anlaşması, 1970 Katma Protokol’e göre 1986’da gerçekleşmesi gereken serbest dolaşım hakkının önüne geçilmiştir.

ABD, 12 Eylül darbesinin hemen ardından Yunanistan’ın NATO üyeliğiyle ilgili yeni bir girişimde bulunmuştur. ABD’li NATO komutanı General Bernard Rogers, darbeyi gerçekleştiren Orgeneral Kenan Evren ile görüşmeler yapmak üzere Ankara’ya geldiğinde temel konu Yunanistan’ın NATO’ya geri dönüşü olmuştur. Rogers Yunanistan’ın tekrar NATO’ya üye olmasında Türkiye’nin kolaylık göstermesini istemiştir. Türkiye bu konudaki çekincelerini dile getirse de Rogers üyelik sonrası Türkiye ve Yunanistan arasındaki anlaşlmazlıkların giderilmesi için çaba harcanacağını, Yunanistan’ın da gerekli adımları atacağını söylemiş, Yunanistan’ın Türkiye’ye hem Kıbrıs ve Ege hem de AET üyeliği konusunda sorun yaratmayacağına dair Evren’e “asker sözü” vermiştir. Evren yönetimi de bunun üzerine Yunanistan’ın NATO’ya üyeliğine izin vermiştir. 12 Eylül askerî darbesinden 40 gün sonra 20 Ekim 1980’de Yunanistan NATO’nun askerî kanadına dönmüştür.

1987 yılında Sovyetler Birliği Türkiye’ye 25 yıl boyunca döviz karşılığı doğal gaz vermeyi ve elde ettiği gelirinin %70’i ile Türkiye’den mal almayı taahhüt etmiştir. Gelişen bu ilişkiler Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Türk firmalarının Rusya pazarında yer alması gibi önemli bir sürecin parçası olmuştur.

1984 yılında Bulgaristan’ın, Todor Jivkov iktidarında ülkedeki Türk azınlığına karşı asimilasyon politikası başlatmıştır. Jivkov yönetimi bu amaçla Türklerin isimlerinin değiştirilmesi, ibadetlerinin engellenmesi, Türkçe konuşmanın yasaklanması gibi uygulamalara gitmiş, direnen Türkleri Belene gibi toplama  kamplarına atmış ve hatta öldürme vakaları yaşanmıştır. Bu süreçte 800 ile 2500 arasında Bulgaristan Türk’ünün öldürüldüğü tahmin edilmektedir.

Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan gibi ülkelerin SSCB karşısında doğal bir kalkan olarak konuşlandırılması ve bunun için ABD’nin aktif desteği düşüncesi “Yeşil Kuşak Projesi” olarak adlandırılmaktadır.