TÜRK DIŞ POLİTİKASI I

AET’nin Türkiye ile yeniden görüşmelere başlama kararı, İsmet İnönü’nün özel heyetler göndermesi ve özellikle Fransa’nın ikna edilmesi ile başarılmış gibi görünse de resmi müzakereler ancak Temmuz 1962’de başlayabilmiş ve niyahet 12 Eylül 1963’te
yürürlük tarihi 1 Aralık 1964 olmak üzere ortaklık anlaşması imzalanabilmiştir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Truman Doktrini, ABD tarafından komünizm tehdidi altında görülen ülkelere mali ve askerî yardım ve destek sağlamak üzere ABD Başkanı H. Truman tarafından 1947 yılında hazırlanmış bir plandı. Bu doktrin 1948-1951 yılları arasında “Marshall Planı” adı altında bir yardım programı ile uygulamaya sokulmuştur. Aralarında Türkiye’nin ve Yunanistan’ın da bulunduğu 16 ülke bu plan çerçevesinde ABD’den ekonomik kalkınma desteği almıştır.

Türkiye, siyasi ve coğrafi özellikleri nedeniyle siyasal tarihi boyunca yalnızca II. Dünya Savaşı boyunca tarafsızlık politikası izleyebilmiştir. Bu dönem haricinde, uluslararası çıkarları dahilinde hep bir ittifak arayışı içerisinde olmuş ve uluslararası politikasını "yalnız kalmama" stratejisi üzerine şekillendirmiştir. II. Dünya Savaşı yılları, gerek dış gerekse iç politika bağlamında, Türkiye açısından oldukça zor geçmiştir. Bu dönemde bir tarafsızlık politikası izlemesine karşın sü- rekli devam eden savaş tehditi büyük bir ordunun silah altında tutulmasına neden olmuş, bu durum ülkenin zaten güçsüz olan ekonomisine ek bir yük getirmiştir. Türkiye, savaşa girmemiş olmasına rağmen savaşın etkilerini hem dış politikasında hem de iç politika ve ekonomisinde oldukça ağır hissetmiştir.

Türkiye’de 1950 yılında Demokrat Parti iktidara gelmiş ve NATO üyeliği ve dış politikada Batı ile yakınlaşma Adnan Menderes başbakanlığında kurulan hükümetin öncelikleri arasında yer almıştır. O dönemde, SSCB’den duyulan endişe son derece yoğundur ve ABD ile NATO aracılığı ile yakın işbirliği dışında başka ciddi bir alternatif görülmemekte, Türk kamuoyunda da bu konuda herhangi bir itiraz bulunmamaktadır. Sorun NATO’nun, özellikle de onun lideri konumunda olan ABD’nin Türkiye’nin üyeliği için ikna edilmesidir. Bu arada Kuzey Kore’nin Güney Kore’ye saldırması sonucu patlak veren Kore Savaşı, Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’ni harekete geçirmiş ve Konsey üye ülkelerden Kore’ye yapılacak askerî müdahaleye katkı talep etmiştir. ABD’nin ardından Türkiye bu talebe karşılık veren ilk ülkeler arasında yer almış, gönderdiği bir tugayla savaşın en aktif katılımcılarından biri olmuştur. Türkiye, NATO üyeliği yolunu açacağı düşüncesi ile Kore’ye asker gönderme kararı aldıktan hemen sonra, 1 Ağustos 1950 tarihinde ikinci kez NATO’ya üye olmak için başvurmuş ancak bu başvuru da İngiltere, Danimarka ve Norveç’in itirazları ile reddedilmiştir.

NATO’nun ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower öncülüğünde 1953 yılında "Kitlesel Karşılık Doktrini"ni ilan etmesi Avrupa’nın güvenliği için son derece önemli bir aşamayı ifade etmektedir. Kitlesel Karşılık Doktrini, ABD’nin 1954 yılında NATO’nun da askerî stratejisi olarak belirlenmiştir. İlan edilen bu doktrine göre Sovyetler Birliği ile girişilecek herhangi bir çatışmada, Sovyetler Birliği’nin kullandığı silahın türüne bakılmaksızın ABD ve NATO nükleer silahlarla mücadele verecektir. Bu strateji SSCB’nin nükleer silahlar konusunda kapasitesini geliştirmesi ve ABD’nin de nükleer tehdit altına girmesi ile değiştirilecektir

20-25 Ocak 1953 tarihlerinde Yugoslavya’ya ziyarette bulunan Türkiye Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, Yugoslavya’nın ittifak konusundaki endişelerini giderdikten sonra buradan Atina’ya geçmiş ve Balkan Paktı’nın imzalanmasına giden süreci başlatmıştır. 28 Şubat 1953 tarihinde Ankara’da biraraya gelen Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan dışişleri bakanları Balkan Paktı’nı imzalamışlardır. Pakta göre bu ülkeler ekonomik, kültürel ve teknik konularda iş birliği içinde bulunmayı, aralarındaki sorunları barışçıl yöntemlerle çözmeyi kabul etmişlerdir.

Türkiye, Sovyetler Birliği’ne karşı oluşturulan Batı Bloku içerisinde yer alması kapsamında ABD ve NATO ile bir dizi askeri/stratejik ve ekonomik anlaşmaya imza atmıştır. Bunlardan biri 7 Ocak 1952’de ABD ile imzalanan ABD ile Türkiye Arasında Karşılıklı Güvenliğe İlişkin Anlaşma’dır. Bu anlaşma, temelde Türkiye-ABD ilişkilerinin ana hatlarını belirlemek üzere imzalanmıştır. 25 Ağustos 1952’de imzalanan NATO Kuvvetler Statüsü Antlaşması bir diğer önemli anlaşmadır. Bu anlaşma, ABD askerlerinin NATO üyesi ülkelerdeki statülerine yönelik yapılmış, her NATO üyesi ülke gibi Türkiye de bu anlaşmaya taraf olmuştur. Türkiye ile ABD arasında yapılan en etkili ve uzun yıllar tartışmaları devam edecek olan bir diğer anlaşma 23 Haziran 1954 tarihli Askerî Tesisler Anlaşması’dır. Bu anlaşmayla Türkiye, aralarında İncirlik Üssü’nün de bulunduğu bazı topraklarını ABD’ye askerî amaçlı kullanma izni vermiştir. Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu üzerindeki etkilerinin yoğun yaşandığı dönem olan 1957-1959 döneminde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 5 Mart 1959 tarihli Türk-Amerikan Güvenlik ve İş birliği Anlaşması’yla da ABD, Türkiye’ye bir saldırı olması durumunda ve ülkenin talebi üzerine askerî müdahalede bulunacağını ilan ederek Sovyetler Birliği’nin baskısına yönelik yeni bir girişimde bulunmuştur.

24 Şubat 1955 tarihinde Bağdat Paktı, Irak ve Türkiye arasında Bağdat’ta imzalanmıştır. İngiltere 4 Nisan’da, Pakistan 23 Eylül’de ve İran ise 3 Kasım’da pakta girmişlerdir.

14 Temmuz 1958’de Irak’ta gerçekleştirilen bir askerî darbeyle Irak Kralı Faysal ve Başbakan Nuri Es Said’in öldürülmeleri Orta Doğu’da başka bir krizin daha oluşmasına neden olmuştur. Bu sıralalarda İstanbul’da toplanacak olan Bağdat Paktı üyeleleri darbe üzerine büyük bir endişeye kapılmış hatta Türkiye Başbakanı Menderes, Irak’a asker gönderilmesini bile dile getirmiştir. Aynı dönemde, Lübnan ve Ürdün’deki bazı iç gelişmeler ve darbe ihtimalleri ABD ve İngiltere’yi harekete geçirmiş, Eisenhower Doktrini çerçevesinde bu iki ülkeye askerî müdahalede bulunulmuştur. Türkiye Hükûmeti tarafından olumlu karşılanan bu iki harekâtta ABD’nin, İncirlik Üssü’nü kullanması Türkiye iç siyasetinde muhalefetin tepkisine neden olmuş o güne kadar dış politikada hükûmete destek veren muhalefet bu hususta Menderes ve dönemin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’yu eleştiri bombardımanına tutmuştur.

5 Şubat 1959 yılında Zürih’te bir araya gelen Türk ve Yunan tarafları bir anlaşmaya vararak Kıbrıs’ın statüsünü belirlediler. Buna göre Yunanistan, Türkiye ve İngiltere’nin garantörlüğünde bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulacak, İngiltere adanın tümündeki egemenlik haklarından vazgeçecek ve buna karşılık İngiltere’ye yine kendi egemenliği altında iki üs verilecekti. 17 Şubat 1959 tarihinde Londra’da toplanan ikinci konferansta İngiltere’nin bu koşulları kabul etmesinin ardından Makarios’un da ikna edilmesiyle 19 Şubat’ta, Zürih’te üzerine anlaşmaya varılan belgeler imzalanmıştır. Böylece Yunanistan ve Kıbrıslı Rumları başından beri tatmin etmese de Londra-Zürih Anlaşmaları ile çerçevesi çizilen ve 16 Ağustos 1960 Lefkoşe Antlaşması’yla resmen kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile yeni bir döneme girilmiştir.

11 Eylül 1959’da toplanan Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) Bakanlar Konseyi, Türkiye ile Yunanistan arasındaki hassas dengeleri Soğuk Savaş koşulları çerçevesinde ele alarak her iki ortaklık başvurusunu da eş zamanlı kabul etmeye karar vermiştir. Her iki ülke ile de 28-30 Eylül 1959 tarihlerinde anlaşma üzerinde görüşmelere başlanmıştır. Ancak Türkiye’de yaşanan 27 Mayıs Askeri Darbesi, AET tarafından başlangıçta itina ile sürdürülen dengeli ve eşit yaklaşımı bozmuştur. Yunanistan ile ortaklık anlaşması için müzakerelere başlanmasına karar verilmiş, ancak 27 Mayıs 1960 darbesi dolayısıyla Türkiye ile müzâkereler süresiz olarak ertelenmiştir. AET Türkiye ile yeniden görüşmelere Temmuz 1962’de başlayabilmiş ve nihayet 12 Eylül 1963’te yürürlük tarihi 1 Aralık 1964 olmak üzere ortaklık anlaşması imzalanabilmiştir.

Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 16 ülkenin ABD’den ekonomik kalkınma desteği aldığı Marshall Planı 1948-1951 yılları arasında uygulanmıştır. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Özellikle Sovyetler Birliği’nin, Türkiye üzerindeki yoğun siyasal baskıları ve yayılmacı dış politikası Türkiye’yi bir güvenlik arayışına itmiş ve onu Batı Bloku’na yakınlaştırmıştır. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

1948-1951 yılları arasında Türkiye’nin de dahil olduğu 16 ülke Marshall Planı çerçevesinde ABD’den ekonomik kalkınma desteği almıştır. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Türkiye 1949’da ABD öncülüğünde kurulan NATO’ya 1950 yılında üyelik için başvurmuştur. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Türkiye 1949’da ABD öncülüğünde kurulan NATO’ya 1950 yılında üyelik için başvurmuş, bu örgüte girebilmesi yoğun çaba ve özverilerle ancak 1952 yılında gerçekleşmiştir. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

NATO’nun kuruluş anlaşmasındaki 14 maddenin altıncısında “Türkiye” lafzı bizzat şu şekilde geçmektedir: “Tarafların Avrupa ya da Kuzey Amerika’daki topraklarına Fransa’nın Cezayir Bölgesi’ne, Türkiye topraklarına veya Taraflardan herhangi birinin egemenliği altında olan ve Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde yer alan adalara yapılan silahlı saldırı”. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Lüksemburg 4 Nisan 1949’da Washington Anlaşması ile kurulan NATO’nun kurucu 12 ülkesinden biridir. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Kolektif bir savunma birliği olarak kurulan NATO’ya 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1955’te F. Almanya ve 1982’de İspanya üye olmuştur. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Türkiye, başlangıçta, Sovyetler Birliği’ne karşı doğuda bir güç boşluğu oluşacağı endişesiyle Batı Avrupa ülkelerinin savunması amacıyla kurulan NATO’ya alternatif olarak Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Doğu Akdeniz Savunma Paktı’nın kurulması önerisini getirmişse de bu görüşün bir sonuca ulaşamayacağı anlaşıldığında bundan vazgeçmiştir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.