TÜRK DIŞ POLİTİKASI I

AET, Türkiye ile Yunanistan ilişkilerindeki yoğun gerginlik ve hatta çatışmaların bir ürünü olarak Türkiye’nin gündemine girmiştir. Yunanistan’ın AET ile ortaklık anlaşması yapmak için 8 Haziran 1959’da yaptığı başvurudan sadece üç hafta sonra, 31 Temmuz 1959’da Türkiye’de tıpkı Yunanistan gibi örgüte ortaklık için başvuruda bulunmuştur.

Bloklaşma, genelde rakip iki devlet arasında diğer devletlerin taraf tutarak dış
politika tercihlerini seçtikleri tarafa göre belirlemesidir. “Batı Bloku”, ABD’nin
liderliğinde oluşturulan ve Sovyetler Birliği’nin liderliğindeki “Doğu Bloku”na
rakip bir dış politika etrafında birleşmiş devletlerin oluşturduğu bloktur.

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), ABD’nin liderliğiyle, Truman Doktrini’nin devamı niteliğinde Sovyetler Birliği’ni çevreleme politikası ve bu kapsamda Batı Avrupa’nın savunması amacıyla Şubat 1949’da kurulmuştur

NATO (North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü), 12 kurucu üye ile (Belçika, Kanada, Danimarka, Fransa, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri) 4 Nisan 1949’da Washington Anlaşması ile kuruldu. Kolektif bir savunma birliği olarak kurulan NATO’ya 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1955’te F.Almanya ve 1982’de İspanya üye olmuştur.

Türkiye, başlangıçta, Sovyetler Birliği’ne karşı doğuda bir güç boşluğu oluşacağı endişesiyle Batı Avrupa ülkelerinin savunması amacıyla kurulan NATO’ya alternatif olarak Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Doğu Akdeniz Savunma Paktı’nın kurulması önerisini getirmişse de bu görüşün bir sonuca ulaşamayacağı anlaşıldığında bundan vazgeçmiş ve NATO’ya üyelik başvurusunu 11 Mayıs 1950 tarihinde Şemsettin Günaltay Hükûmeti’yle resmen yapmış, ne var ki bu başvuru “yetersiz demokrasi” gerekçesi ile kabul edilmemiştir.

Balkanlarda barışın tesisi konusunda özellikle 1930’lardan itibaren önemli girişimler söz konusu olmuştur. Bunların içinde 1934’de Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya ile yapılan Balkan Antantı önemli bir yere sahiptir. Ancak Balkanlarda huzur ve barış ortamı için özellikle 1945 sonrasında ortaya çıkan arayışlar, büyük ölçüde Soğuk Savaş’ın etkisi altında gerçekleşmiş, bu nedenle de sürekli olamamıştır.

Kominform, Sovyetler Birliği Lideri Stalin’in 1947 yılında Marshall Planı’a
alternatif olarak oluşturduğu Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan gibi ülkeleri içine
alan bir girişimdir.

1948 yılında kurulan İsrail Devleti’ni 1949’da tanıyan ilk Müslüman ülke olan Türkiye’nin temelde Orta Doğu’ya yönelik bir “denge siyaseti” izleme isteği, ABD ile olan ilişkileri ve ABD’nin İsrail politikası nedeniyle gerçekleşememiştir.

24 Şubat 1955 tarihinde Bağdat Paktı, Irak ve Türkiye arasındaki ittifakı tescilleyerek Bağdat’ta imzalanmıştır. İngiltere 4 Nisan’da, Pakistan 23
Eylül’de ve İran ise 3 Kasım’da pakta girmişlerdir.

ABD Başkanı Eisenhower, Eisenhower Doktrini olarak bilinen yeni ABD stratejisini ortaya atmıştır. “5 Ocak 1957’de tarihinde açıklanan bu doktrin, komünist tehdide karşı direnmek için yardıma ihtiyaç duyan Orta Doğu ülkelerine askeri ve ekonomik yardım sözü veren ABD’nin bölgede Fransa ve İngiltere’nin yerini alması esasına dayanmaktaydı.

Enosis, Yunanca birleşme anlamına gelir. Kıbrıs sorununa ilişkin olarak adanın
Yunanistan’la birleştirilmesi (ilhakı) politikasıdır.

Adnan Menderes Hükûmeti’nin, 1950-1960 arası dönemde izlediği dış politika, II. Dünya Savaşı boyunca izlenen tarafsızlık politikasından çıkarılan derslerle şekillenmiştir. Öte yandan hükûmet, ABD ile SSCB arasında var olan bloklaşma eğilimi çerçevesinde “Soğuk Savaş”ta tarafsız kalınamayacağını, böyle bir durumun Türkiye’nin güvenliği, siyasal ve ekonomik yapısında çok daha olumsuz sonuçlara yol açacağını varsaymıştır. Özellikle Sovyetler Birliği’nin, Türkiye üzerindeki yoğun siyasal baskıları ve yayılmacı dış politikası Türkiye’yi bir güvenlik arayışına itmiş ve onu Batı Bloku’na yakınlaştırmıştır.
Doğru yanıt B seçeneğidir.

III. seçenekte verilen bilgi çeldirici olarak kullanılmıştır. II. Dünya Savaşı sonrası ABD ile Sovyetler Birliği arasında baş gösteren Soğuk Savaş ve bununla birlikte oluşan güç dağılımı ABD’yi endişelendirmiş, yayılan“komünizm tehlikesine” karşı önlemler almaya itmiştir. Anarşizme karşı değildir. Bu nedenle doğru yanıt C seçeneğidir.

Gerek Sovyetler Birliği’nin tehdidini savurmak gerekse öngörülen yardım planından faydalanmak amacıyla Türkiye, ABD ile ilişkilerini sıcak tutmayı ve bu ülkeye yakın durmayı avantajlı bir tercih olarak görmüştür. Türkiye’nin ABD’nin yanında Batı Bloku içerisinde yer almasının sebepleri yalnızca bunlar değildir. Türkiye, Osmanlıdan bu yana Batı’ya yakın durmayı hem ülkenin kurtuluşu hem de modernleşmesi bakımında tarihsel, siyasi bir değer olarak görmüştür. Çünkü Modern Türkiye’nin oluşumu bir anlamda Batı Medeniyeti’nin yolları üzerinden geçiyordu. Türkiye'nin batı blokunda yer alma nedenleri arasında SSCB içindeki Türk toplulukları nedeni yer almamaktadır. Bu nedenle doğru yanıt D seçeneğidir.

Türkiye, Sovyetler Birliği’ne karşı oluşturulan Batı Bloku içerisinde yer alması kapsamında ABD ve NATO ile bir dizi askeri/stratejik ve ekonomik anlaşmaya imza atmıştır. 

7 Ocak 1952’de ABD ile imzalanan ABD ile Türkiye Arasında Karşılıklı Güvenliğe İlişkin Anlaşma’dır. Bu anlaşma, temelde Türkiye-ABD ilişkilerinin ana hatlarını belirlemek üzere imzalanmıştır.

25 Ağustos 1952’de imzalanan NATO Kuvvetler Statüsü Antlaşması bir diğer önemli anlaşmadır. Bu anlaşma, ABD askerlerinin NATO üyesi ülkelerdeki statülerineyönelik yapılmış, her NATO üyesi ülke gibi Türkiye de bu anlaşmaya taraf olmuştur.
Türkiye ile ABD arasında yapılan en etkili ve uzun yıllar tartışmaları devam edecek olan anlaşma 23 Haziran 1954 tarihli askerî Tesisler Anlaşması’dır. Buanlaşmayla Türkiye, aralarında İncirlik Üssü’nün de bulunduğu bazı topraklarını
ABD’ye askerî amaçlı kullanma izni vermiştir.  Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu üzerindeki etkilerinin yoğun yaşandığı dönem olan 1957-1959 döneminde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 5 Mart 1959 tarihli Türk-Amerikan Güvenlik ve İş birliği Anlaşması’yla da ABD, Türkiye’ye bir saldırı olması durumunda ve ülkenin talebi üzerine askerî müdahalede bulunacağını ilan ederek Sovyetler Birliği’nin baskısına yönelik yeni bir girişimde bulunmuştur.

25 Ekim 1959’da ‘Jupiter’ adı verilen füzelerin İzmir-Çiğli’deki ABD üssüne konuşlandırılmasını öngören anlaşmayı imzalamıştır.

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Balkanlarda barışın tesisi konusunda özellikle 1930’lardan itibaren önemli girişimler söz konusu olmuştur. Bunların içinde 1934’de Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya ile yapılan Balkan Antantı önemli bir yere sahiptir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

28 Şubat 1953 imzalanan Balkan Paktı Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan arasında yapılmıştır. Pakta göre bu ülkeler ekonomik,
kültürel ve teknik konularda iş birliği içinde bulunmayı, aralarındaki sorunları barışçıl yöntemlerle çözmeyi kabul etmişlerdir. Başlangıçta Balkan Paktı konusunda isteksiz ve tereddütlü olan Tito, Yugoslavya üzerinde artan Sovyetler Birliği baskıları ve İtalya ile olan sınır anlaşmazlığı dolayısıyla paktın bu hâlini yeterli görmemiş ve bunun askerî ilişkileri de kapsayacak bir ittifaka dönüşmesi konusunda girişimlerde bulunmuştur. 1954 yılı içerisinde Atina ve Ankara’ya gerçekleşen ziyaretlerin ardından 9 Ağustos 1954 tarihinde üç ülke arasındaki “pakt” “İttifak, Siyasi İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Antlaşması” adı ile bir “ittifak”a dönüşmüştür. Doğru yanıt C seçeneğidir.

İngiltere’nin pakta girişi Irak ile olan tarihsel bağları ve Orta Doğu’ya yönelik çıkarları bağlamında değerlendirilebilir.

Pakistan, daha çok Hindistan ile olan sorunları kapsamında bir güvenlik arayışı içinde olmuş, aynı zamanda ABD’den
yardım alabileceğini ummuştur.
İran ise Sovyetler Birliği’nin tehdit ve baskılarından dolayı, bir güvenlik endişesidolayısıyla pakt içinde yer almıştır denilebilir (Sönmezoğlu, 2006).
Irak ve Türkiye’nin yoğun isteklerine rağmen ABD ittifak içinde yer almaya sıcak bakmamıştır. Bunun en önemli nedeni ABD’nin Arap ülkelerinin daha fazla tepkisini çekerek bu ülkeleri Sovyet Bloku’na itme riskinden ve İsrail’i bu konuda endişelendirmekten çekinmesi olarak görülebilir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Nihayet, 5 Şubat 1959 yılında Zürih’te bir araya gelen Türk ve Yunan tarafları biranlaşmaya vararak Kıbrıs’ın statüsünü belirlediler. Buna göre Yunanistan, Türkiyeve İngiltere’nin garantörlüğünde bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulacak, İngiltere adanın
tümündeki egemenlik haklarından vazgeçecek ve buna karşılık İngiltere’ye yine kendi
egemenliği altında iki üs verilecekti. 17 Şubat 1959 tarihinde Londra’da toplanan
ikinci konferansta İngiltere’nin bu koşulları kabul etmesinin ardından Makarios’un
da ikna edilmesiyle 19 Şubat’ta, Zürih’te üzerine anlaşmaya varılan belgeler imzalanmıştır.
Böylece Yunanistan ve Kıbrıslı Rumları başından beri tatmin etmese de Londra-
Zürih Anlaşmaları ile çerçevesi çizilen ve 16 Ağustos 1960 Lefkoşe Antlaşması’yla
resmen kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile yeni bir döneme girilmiştir

Yunanistan’ın AET ile ortaklık anlaşması yapmak için 8 Haziran 1959’da yaptığı başvurudan sadece üç hafta sonra, 31 Temmuz 1959’da Türkiye’de tıpkı Yunanistan gibi örgüte ortaklık için başvuruda bulunmuştur. 1950’nin başından itibaren başlayan ve her geçen gün daha da artan Türkiye-Yunanistan rekabetinin bu süreçte çok önemli yeri olduğu bilinmektedir. Kuşku yok ki “Batılılaşma hedefi”, güvenlik kaygıları ile bir Batılı örgüt içinde daha olma arzusu, mali ve ekonomik destek alma beklentisi gibi hususlar da bu başvuruda rol oynamıştır. Ancak Yunanistan ile ilişkilerin bu süreçte özel bir yeri olduğuna kuşku yoktur. Doğru yanıt C seçeneğidir.