TÜRK DIŞ POLİTİKASI I

“Türkiye ve Fransa Dostluk
ve İyi Komşuluk Sözleşmesi” adlı antlaşma gümrük, sağlık hizmetleri, vatandaşlık
gibi pek çok alanda düzenlemeler öngörmekle birlikte özellikle Protokol I ile de
1921 Ankara İtilafnamesi’nde belirlenen sınırı ayrıntılı bir şekilde saptamaktaydı.
T.B.M.M., 7 Haziran 1926’da bu sözleşmeyi onayladı.

İki ülke arasında Roma’da 30 Mayıs 1928’de Türkiye-İtalya Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Yargısal Çözüm Antlaşması imzalandı

Lozan Barış Konferansı’nın sürdüğü bir dönemde konunun aciliyeti nedeniyle 30 Ocak 1923’te “Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme” imzalandı.

17 Aralık 1925’te Paris’te “Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Arasında Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması” imzalandı.

ABD, Lozan Barış Konferansı’na gözlemci göndermekle yetindi. ABD Başdelegesi Richard Child, özellikle Boğazlar’ın bütün ülkelerin ticaret ve savaş gemilerine açık tutulması, din ve eğitim başta olmak üzere kapitülasyonların korunması
gibi konularda görüşlerini açıkladı. Lozan Barış Konferansı sona erdikten sonra
ABD gözlemci heyeti ile Türk temsilcileri arasında 6 Ağustos 1923’te, tarafların
Lozan Barış Antlaşması’nı kabul ettiklerini içeren bir “Genel Antlaşma” imzalandı. Bu yöntemin tercih edilmesinin nedeni ABD’nin Konferans’a gözlemci göndermesi ve Antlaşma’yı doğrudan imzalama durumunda olmamasıydı.

1919’da İngiltere ve ABD ile ittifak antlaşması imzaladı. Fakat ABD senatosu antlaşmayı onaylamadığı için geçerlilik kazanmadı.

Paris Barış Konferansı sırasında 28 Nisan 1919’da Milletler Cemiyeti kuruldu. Bu örgüt; uluslararası işbirliğini geliştirmek, barış ve güvenliği sağlamak, savaşların çıkmasını önlemek, gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararası ilişkiler sürdürmek gibi yüksek amaçları sağlayacaktı. Ne var ki bu işlevi yerine getirecek güce sahip değildi.

1920’lerde dünya barışının korunması ve silahsızlanmanın gerçekleştirilmesi için devletler arasında antlaşmalar ve paktlar imzalandı. Bunlardan biri olan
Locarno Antlaşması 16 Ekim 1925’te hazırlanmış ve 1 Aralık’ta Londra’da imzalanmıştı. Almanya, Fransa, İngiltere, Belçika, İtalya, Polonya ve Çekoslovakya’nın
taraf olduğu antlaşma, sınırların güvence altına alınması ve sorunların savaşa gidilmeden barışçıl yollardan çözülmesini hedeflemişti.

27 Ağustos 1928’de Fransa, ABD, İngiltere, Almanya, İtalya, Japonya, Polonya, Çekoslovakya ve Belçika arasında imzalanan Briand-Kellog Paktı’dır. Aynı yıl Sovyetler Birliği ve Türkiye de bu pakta dâhil oldu. Ne var ki uluslararası ilişkilerde kısa süren bir “balayı” döneminde oluşturulan pakt işlevsel olmadı.

İtalya Milletler Cemiyeti’nden ayrılarak 5 Kasım 1937’de Alman- Japon Anti Komitern Paktı’na katıldı. Arnavutluk’u 5 Nisan 1939’da işgal etmesi Doğu Akdeniz ve Balkanlarda statükoyu bozdu.

Mustafa Kemal Atatürk, ulusal egemenliğin “halk tarafından ve halk için” yerine
getirilmesine rehberlik etmek, Türkiye’yi tam anlamıyla bir “çağdaş devlet” hâline
getirilmesine önderlik yapmak üzere 11 Eylül 1923’te Cumhuriyet Halk Partisi’ni
kurdu. Bu Parti 1950’ye kadar iktidarda kalarak ülkenin yegâne siyasi aracı olarak Türkiye’yi dönüştürmeye çalıştı. Mustafa Kemal Atatürk’ün muhaliflerinin
17 Kasım 1924’te kurdukları Terakkiperver Cumhuriyet Partisi uzun süre yaşayamadı. Şeyh Sait İsyanı’ndan (Şubat 1925) kısa bir süre sonra 4 Mart 1925’te
çıkartılan Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak Haziran 1925’te kapatıldı. Bu
olayın en önemli politik sonucu tek parti döneminin başlamış olmasıdır. Otoriter
yaklaşımlarla devrimlerin yapılmasının önü açıldı. Tek parti dönemi, 1930’da Serbest Cumhuriyet Partisi’nin kurulması ve kısa süreli yaşamı hariç tutulursa İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürdü. Hatırlanacağı gibi 18 Temmuz 1945’te
Nuri Demirağ’ın liderliğini yaptığı Milli Kalkınma Parti’sinin kurulmasıyla çok
partili hayata tekrar geçildi

Türkiye’de inşa edilen rejim -1925’ten sonra ve belirgin bir şekilde 1930’larda- “tek devlet”, “tek millet”, “tek parti” gibi niteliklere sahip olmakla birlikte Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliği’ndeki totaliter rejimlerden farklıydı. Öncelikle
“Atatürk milliyetçiliği” ulusal sınırları aşmayacak pan-milliyetçiliğe dönüşmeyecek bir anlayışa sahipti. İrredentist değildi. Hatta bu milliyetçilik emperyalizme
karşı direnme aracı olarak kullanıldı. Ayrıca Atatürk’ün ulus inşa etme anlayışının
Almanya’daki gibi kan temeline dayandırılmayıp 1924 Anayasası’nda ifadesini bulan, “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibarıyla Türk ıtlak
olunur” denilerek “anayasal vatandaşlığa” dayandırılmıştı (Tanör, 1996:237).

İki ülke arasında Roma’da 30 Mayıs 1928’de Türkiye-İtalya Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Yargısal Çözüm Antlaşması imzalandı.

İlk etapta İngiliz ve Fransız tepkisinden çekinen Almanya, kendini geri çekmişse de 3 Mart 1924 tarihinde iki ülke temsilcileri arasında Ankara’da Türk-Alman Dostluk Antlaşması imzalandı.