TÜRK DIŞ POLİTİKASI I - Deneme Sınavı - 10

Enosis, Yunanca birleşme anlamına gelir. Kıbrıs sorununa ilişkin olarak adanın
Yunanistan’la birleştirilmesi (ilhakı) politikasıdır.

Adnan Menderes Hükûmeti’nin, 1950-1960 arası dönemde izlediği dış politika, II. Dünya Savaşı boyunca izlenen tarafsızlık politikasından çıkarılan derslerle şekillenmiştir. Öte yandan hükûmet, ABD ile SSCB arasında var olan bloklaşma eğilimi çerçevesinde “Soğuk Savaş”ta tarafsız kalınamayacağını, böyle bir durumun Türkiye’nin güvenliği, siyasal ve ekonomik yapısında çok daha olumsuz sonuçlara yol açacağını varsaymıştır. Özellikle Sovyetler Birliği’nin, Türkiye üzerindeki yoğun siyasal baskıları ve yayılmacı dış politikası Türkiye’yi bir güvenlik arayışına itmiş ve onu Batı Bloku’na yakınlaştırmıştır.
Doğru yanıt B seçeneğidir.

III. seçenekte verilen bilgi çeldirici olarak kullanılmıştır. II. Dünya Savaşı sonrası ABD ile Sovyetler Birliği arasında baş gösteren Soğuk Savaş ve bununla birlikte oluşan güç dağılımı ABD’yi endişelendirmiş, yayılan“komünizm tehlikesine” karşı önlemler almaya itmiştir. Anarşizme karşı değildir. Bu nedenle doğru yanıt C seçeneğidir.

Gerek Sovyetler Birliği’nin tehdidini savurmak gerekse öngörülen yardım planından faydalanmak amacıyla Türkiye, ABD ile ilişkilerini sıcak tutmayı ve bu ülkeye yakın durmayı avantajlı bir tercih olarak görmüştür. Türkiye’nin ABD’nin yanında Batı Bloku içerisinde yer almasının sebepleri yalnızca bunlar değildir. Türkiye, Osmanlıdan bu yana Batı’ya yakın durmayı hem ülkenin kurtuluşu hem de modernleşmesi bakımında tarihsel, siyasi bir değer olarak görmüştür. Çünkü Modern Türkiye’nin oluşumu bir anlamda Batı Medeniyeti’nin yolları üzerinden geçiyordu. Türkiye'nin batı blokunda yer alma nedenleri arasında SSCB içindeki Türk toplulukları nedeni yer almamaktadır. Bu nedenle doğru yanıt D seçeneğidir.

Türkiye, Sovyetler Birliği’ne karşı oluşturulan Batı Bloku içerisinde yer alması kapsamında ABD ve NATO ile bir dizi askeri/stratejik ve ekonomik anlaşmaya imza atmıştır. 

7 Ocak 1952’de ABD ile imzalanan ABD ile Türkiye Arasında Karşılıklı Güvenliğe İlişkin Anlaşma’dır. Bu anlaşma, temelde Türkiye-ABD ilişkilerinin ana hatlarını belirlemek üzere imzalanmıştır.

25 Ağustos 1952’de imzalanan NATO Kuvvetler Statüsü Antlaşması bir diğer önemli anlaşmadır. Bu anlaşma, ABD askerlerinin NATO üyesi ülkelerdeki statülerineyönelik yapılmış, her NATO üyesi ülke gibi Türkiye de bu anlaşmaya taraf olmuştur.
Türkiye ile ABD arasında yapılan en etkili ve uzun yıllar tartışmaları devam edecek olan anlaşma 23 Haziran 1954 tarihli askerî Tesisler Anlaşması’dır. Buanlaşmayla Türkiye, aralarında İncirlik Üssü’nün de bulunduğu bazı topraklarını
ABD’ye askerî amaçlı kullanma izni vermiştir.  Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu üzerindeki etkilerinin yoğun yaşandığı dönem olan 1957-1959 döneminde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 5 Mart 1959 tarihli Türk-Amerikan Güvenlik ve İş birliği Anlaşması’yla da ABD, Türkiye’ye bir saldırı olması durumunda ve ülkenin talebi üzerine askerî müdahalede bulunacağını ilan ederek Sovyetler Birliği’nin baskısına yönelik yeni bir girişimde bulunmuştur.

25 Ekim 1959’da ‘Jupiter’ adı verilen füzelerin İzmir-Çiğli’deki ABD üssüne konuşlandırılmasını öngören anlaşmayı imzalamıştır.

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Balkanlarda barışın tesisi konusunda özellikle 1930’lardan itibaren önemli girişimler söz konusu olmuştur. Bunların içinde 1934’de Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya ile yapılan Balkan Antantı önemli bir yere sahiptir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

28 Şubat 1953 imzalanan Balkan Paktı Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan arasında yapılmıştır. Pakta göre bu ülkeler ekonomik,
kültürel ve teknik konularda iş birliği içinde bulunmayı, aralarındaki sorunları barışçıl yöntemlerle çözmeyi kabul etmişlerdir. Başlangıçta Balkan Paktı konusunda isteksiz ve tereddütlü olan Tito, Yugoslavya üzerinde artan Sovyetler Birliği baskıları ve İtalya ile olan sınır anlaşmazlığı dolayısıyla paktın bu hâlini yeterli görmemiş ve bunun askerî ilişkileri de kapsayacak bir ittifaka dönüşmesi konusunda girişimlerde bulunmuştur. 1954 yılı içerisinde Atina ve Ankara’ya gerçekleşen ziyaretlerin ardından 9 Ağustos 1954 tarihinde üç ülke arasındaki “pakt” “İttifak, Siyasi İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Antlaşması” adı ile bir “ittifak”a dönüşmüştür. Doğru yanıt C seçeneğidir.

İngiltere’nin pakta girişi Irak ile olan tarihsel bağları ve Orta Doğu’ya yönelik çıkarları bağlamında değerlendirilebilir.

Pakistan, daha çok Hindistan ile olan sorunları kapsamında bir güvenlik arayışı içinde olmuş, aynı zamanda ABD’den
yardım alabileceğini ummuştur.
İran ise Sovyetler Birliği’nin tehdit ve baskılarından dolayı, bir güvenlik endişesidolayısıyla pakt içinde yer almıştır denilebilir (Sönmezoğlu, 2006).
Irak ve Türkiye’nin yoğun isteklerine rağmen ABD ittifak içinde yer almaya sıcak bakmamıştır. Bunun en önemli nedeni ABD’nin Arap ülkelerinin daha fazla tepkisini çekerek bu ülkeleri Sovyet Bloku’na itme riskinden ve İsrail’i bu konuda endişelendirmekten çekinmesi olarak görülebilir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Nihayet, 5 Şubat 1959 yılında Zürih’te bir araya gelen Türk ve Yunan tarafları biranlaşmaya vararak Kıbrıs’ın statüsünü belirlediler. Buna göre Yunanistan, Türkiyeve İngiltere’nin garantörlüğünde bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulacak, İngiltere adanın
tümündeki egemenlik haklarından vazgeçecek ve buna karşılık İngiltere’ye yine kendi
egemenliği altında iki üs verilecekti. 17 Şubat 1959 tarihinde Londra’da toplanan
ikinci konferansta İngiltere’nin bu koşulları kabul etmesinin ardından Makarios’un
da ikna edilmesiyle 19 Şubat’ta, Zürih’te üzerine anlaşmaya varılan belgeler imzalanmıştır.
Böylece Yunanistan ve Kıbrıslı Rumları başından beri tatmin etmese de Londra-
Zürih Anlaşmaları ile çerçevesi çizilen ve 16 Ağustos 1960 Lefkoşe Antlaşması’yla
resmen kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile yeni bir döneme girilmiştir

Yunanistan’ın AET ile ortaklık anlaşması yapmak için 8 Haziran 1959’da yaptığı başvurudan sadece üç hafta sonra, 31 Temmuz 1959’da Türkiye’de tıpkı Yunanistan gibi örgüte ortaklık için başvuruda bulunmuştur. 1950’nin başından itibaren başlayan ve her geçen gün daha da artan Türkiye-Yunanistan rekabetinin bu süreçte çok önemli yeri olduğu bilinmektedir. Kuşku yok ki “Batılılaşma hedefi”, güvenlik kaygıları ile bir Batılı örgüt içinde daha olma arzusu, mali ve ekonomik destek alma beklentisi gibi hususlar da bu başvuruda rol oynamıştır. Ancak Yunanistan ile ilişkilerin bu süreçte özel bir yeri olduğuna kuşku yoktur. Doğru yanıt C seçeneğidir.

AET’nin Türkiye ile yeniden görüşmelere başlama kararı, İsmet İnönü’nün özel heyetler göndermesi ve özellikle Fransa’nın ikna edilmesi ile başarılmış gibi görünse de resmi müzakereler ancak Temmuz 1962’de başlayabilmiş ve niyahet 12 Eylül 1963’te
yürürlük tarihi 1 Aralık 1964 olmak üzere ortaklık anlaşması imzalanabilmiştir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Truman Doktrini, ABD tarafından komünizm tehdidi altında görülen ülkelere mali ve askerî yardım ve destek sağlamak üzere ABD Başkanı H. Truman tarafından 1947 yılında hazırlanmış bir plandı. Bu doktrin 1948-1951 yılları arasında “Marshall Planı” adı altında bir yardım programı ile uygulamaya sokulmuştur. Aralarında Türkiye’nin ve Yunanistan’ın da bulunduğu 16 ülke bu plan çerçevesinde ABD’den ekonomik kalkınma desteği almıştır.

Türkiye, siyasi ve coğrafi özellikleri nedeniyle siyasal tarihi boyunca yalnızca II. Dünya Savaşı boyunca tarafsızlık politikası izleyebilmiştir. Bu dönem haricinde, uluslararası çıkarları dahilinde hep bir ittifak arayışı içerisinde olmuş ve uluslararası politikasını "yalnız kalmama" stratejisi üzerine şekillendirmiştir. II. Dünya Savaşı yılları, gerek dış gerekse iç politika bağlamında, Türkiye açısından oldukça zor geçmiştir. Bu dönemde bir tarafsızlık politikası izlemesine karşın sü- rekli devam eden savaş tehditi büyük bir ordunun silah altında tutulmasına neden olmuş, bu durum ülkenin zaten güçsüz olan ekonomisine ek bir yük getirmiştir. Türkiye, savaşa girmemiş olmasına rağmen savaşın etkilerini hem dış politikasında hem de iç politika ve ekonomisinde oldukça ağır hissetmiştir.

Türkiye’de 1950 yılında Demokrat Parti iktidara gelmiş ve NATO üyeliği ve dış politikada Batı ile yakınlaşma Adnan Menderes başbakanlığında kurulan hükümetin öncelikleri arasında yer almıştır. O dönemde, SSCB’den duyulan endişe son derece yoğundur ve ABD ile NATO aracılığı ile yakın işbirliği dışında başka ciddi bir alternatif görülmemekte, Türk kamuoyunda da bu konuda herhangi bir itiraz bulunmamaktadır. Sorun NATO’nun, özellikle de onun lideri konumunda olan ABD’nin Türkiye’nin üyeliği için ikna edilmesidir. Bu arada Kuzey Kore’nin Güney Kore’ye saldırması sonucu patlak veren Kore Savaşı, Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’ni harekete geçirmiş ve Konsey üye ülkelerden Kore’ye yapılacak askerî müdahaleye katkı talep etmiştir. ABD’nin ardından Türkiye bu talebe karşılık veren ilk ülkeler arasında yer almış, gönderdiği bir tugayla savaşın en aktif katılımcılarından biri olmuştur. Türkiye, NATO üyeliği yolunu açacağı düşüncesi ile Kore’ye asker gönderme kararı aldıktan hemen sonra, 1 Ağustos 1950 tarihinde ikinci kez NATO’ya üye olmak için başvurmuş ancak bu başvuru da İngiltere, Danimarka ve Norveç’in itirazları ile reddedilmiştir.

NATO’nun ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower öncülüğünde 1953 yılında "Kitlesel Karşılık Doktrini"ni ilan etmesi Avrupa’nın güvenliği için son derece önemli bir aşamayı ifade etmektedir. Kitlesel Karşılık Doktrini, ABD’nin 1954 yılında NATO’nun da askerî stratejisi olarak belirlenmiştir. İlan edilen bu doktrine göre Sovyetler Birliği ile girişilecek herhangi bir çatışmada, Sovyetler Birliği’nin kullandığı silahın türüne bakılmaksızın ABD ve NATO nükleer silahlarla mücadele verecektir. Bu strateji SSCB’nin nükleer silahlar konusunda kapasitesini geliştirmesi ve ABD’nin de nükleer tehdit altına girmesi ile değiştirilecektir

20-25 Ocak 1953 tarihlerinde Yugoslavya’ya ziyarette bulunan Türkiye Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, Yugoslavya’nın ittifak konusundaki endişelerini giderdikten sonra buradan Atina’ya geçmiş ve Balkan Paktı’nın imzalanmasına giden süreci başlatmıştır. 28 Şubat 1953 tarihinde Ankara’da biraraya gelen Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan dışişleri bakanları Balkan Paktı’nı imzalamışlardır. Pakta göre bu ülkeler ekonomik, kültürel ve teknik konularda iş birliği içinde bulunmayı, aralarındaki sorunları barışçıl yöntemlerle çözmeyi kabul etmişlerdir.

Türkiye, Sovyetler Birliği’ne karşı oluşturulan Batı Bloku içerisinde yer alması kapsamında ABD ve NATO ile bir dizi askeri/stratejik ve ekonomik anlaşmaya imza atmıştır. Bunlardan biri 7 Ocak 1952’de ABD ile imzalanan ABD ile Türkiye Arasında Karşılıklı Güvenliğe İlişkin Anlaşma’dır. Bu anlaşma, temelde Türkiye-ABD ilişkilerinin ana hatlarını belirlemek üzere imzalanmıştır. 25 Ağustos 1952’de imzalanan NATO Kuvvetler Statüsü Antlaşması bir diğer önemli anlaşmadır. Bu anlaşma, ABD askerlerinin NATO üyesi ülkelerdeki statülerine yönelik yapılmış, her NATO üyesi ülke gibi Türkiye de bu anlaşmaya taraf olmuştur. Türkiye ile ABD arasında yapılan en etkili ve uzun yıllar tartışmaları devam edecek olan bir diğer anlaşma 23 Haziran 1954 tarihli Askerî Tesisler Anlaşması’dır. Bu anlaşmayla Türkiye, aralarında İncirlik Üssü’nün de bulunduğu bazı topraklarını ABD’ye askerî amaçlı kullanma izni vermiştir. Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu üzerindeki etkilerinin yoğun yaşandığı dönem olan 1957-1959 döneminde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 5 Mart 1959 tarihli Türk-Amerikan Güvenlik ve İş birliği Anlaşması’yla da ABD, Türkiye’ye bir saldırı olması durumunda ve ülkenin talebi üzerine askerî müdahalede bulunacağını ilan ederek Sovyetler Birliği’nin baskısına yönelik yeni bir girişimde bulunmuştur.

24 Şubat 1955 tarihinde Bağdat Paktı, Irak ve Türkiye arasında Bağdat’ta imzalanmıştır. İngiltere 4 Nisan’da, Pakistan 23 Eylül’de ve İran ise 3 Kasım’da pakta girmişlerdir.

14 Temmuz 1958’de Irak’ta gerçekleştirilen bir askerî darbeyle Irak Kralı Faysal ve Başbakan Nuri Es Said’in öldürülmeleri Orta Doğu’da başka bir krizin daha oluşmasına neden olmuştur. Bu sıralalarda İstanbul’da toplanacak olan Bağdat Paktı üyeleleri darbe üzerine büyük bir endişeye kapılmış hatta Türkiye Başbakanı Menderes, Irak’a asker gönderilmesini bile dile getirmiştir. Aynı dönemde, Lübnan ve Ürdün’deki bazı iç gelişmeler ve darbe ihtimalleri ABD ve İngiltere’yi harekete geçirmiş, Eisenhower Doktrini çerçevesinde bu iki ülkeye askerî müdahalede bulunulmuştur. Türkiye Hükûmeti tarafından olumlu karşılanan bu iki harekâtta ABD’nin, İncirlik Üssü’nü kullanması Türkiye iç siyasetinde muhalefetin tepkisine neden olmuş o güne kadar dış politikada hükûmete destek veren muhalefet bu hususta Menderes ve dönemin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’yu eleştiri bombardımanına tutmuştur.

5 Şubat 1959 yılında Zürih’te bir araya gelen Türk ve Yunan tarafları bir anlaşmaya vararak Kıbrıs’ın statüsünü belirlediler. Buna göre Yunanistan, Türkiye ve İngiltere’nin garantörlüğünde bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulacak, İngiltere adanın tümündeki egemenlik haklarından vazgeçecek ve buna karşılık İngiltere’ye yine kendi egemenliği altında iki üs verilecekti. 17 Şubat 1959 tarihinde Londra’da toplanan ikinci konferansta İngiltere’nin bu koşulları kabul etmesinin ardından Makarios’un da ikna edilmesiyle 19 Şubat’ta, Zürih’te üzerine anlaşmaya varılan belgeler imzalanmıştır. Böylece Yunanistan ve Kıbrıslı Rumları başından beri tatmin etmese de Londra-Zürih Anlaşmaları ile çerçevesi çizilen ve 16 Ağustos 1960 Lefkoşe Antlaşması’yla resmen kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile yeni bir döneme girilmiştir.