YAZILI ANLATIM TÜRLERİ VE UYGULAMALARI I : DÜŞÜNCE YAZILARI

Bir duygunun ya da düşüncenin yazı ile anlatılmasına yazılı anlatım denir.

Kesin çizgilerle yazılı anlatım türlerini ayırt etmek kolay olmamakla
birlikte genel kabul görmüş yazılı anlatım türlerini iki ana başlık altında toplamak
mümkündür: 1. Düşünce yazıları (bilgilendirici, öğretici, bilgi verici, düşünsel) 2.
Sanatsal yazılar (yazınsal, kurgusal, edebî).

İnsanları, bir konu üzerinde düşündürmeyi, tartıştırmayı, bu yolla gerçeklere ulaştırmayı amaçlayan yazı türlerine düşünce yazıları denir.

Makale, herhangi bir konuda bilgi vermek, bir düşünce ya da konuya açıklık getirmek, yeni bir görüş ve düşünceyi ileri sürmek, ele alınan konu üzerinde yapılan
inceleme ve araştırma sonuçlarına göre kanıtlar sunarak bu yeni görüş ve düşünceleri desteklemek ve doğruluğunu kanıtlamak amacıyla kaleme alınan bilimsel
ağırlıklı gazete ve dergi yazılarıdır

Açıklamaya ve bilgi vermeye dayalı anlatım türlerinden biri olan makalenin
konu sınırlaması yoktur. Toplumun genelini ya da bir bölümünü ilgilendiren bilimsel ve sanatsal her konuda yazılabilir. Yazar dilediği konuyu seçer.

• Makalede ele alınan konu bilimsel bir tarzda işlenmelidir

• Yazar savunduğu düşünceyi açık olarak yazmalı, dolaylı anlatımlara ve söz
oyunlarına yer vermemelidir.
• Yazarsavunduğu düşünceyi kanıtlayıcı belgelerden, örneklerden yararlanmalıdır.
• Makalede yazar, konuya tarafsız bir gözle yaklaşmalı, öznel görüşlerden sakınılmalı ve nesnellik ön planda olmalıdır.
• Makalede üçüncü tekil anlatım kullanılmalıdır.
• Makalede düşünceler planlı olarak sunulmalı ve sonuç bölümünde bir yargıya varılmalıdır.

Makale türü, ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval’de Şinasi’nin yazmaya başladığı makalelerle Türk basınına girmiştir.

Ziya Paşa, Namık Kemal, Ali Suavi, Ahmet Mithat, Ziya Gökalp

Fıkra sözcüğü, Türkçede iki tür anlatıyı karşılar. Bunlardan ilki ince anlamlı, güldürme amacı güden kısa öykülerdir. Küçük öykü biçimindeki bu tür, halk öykücülüğü geleneğinin uzantısıdır. Bu tür fıkralarda, gerek kahramanların davranışları ve
düşüncelerinde gerekse taşıdıkları mizah ögeleri ve dilde ulusal kültürü yansıtan
izler vardır (Kavcar, Oğuzkan ve Aksoy 2007: 253). Edebiyatımızda bu tip fıkraların
en bilinenleri Nasrettin Hoca, Bektaşi, Bekri Mustafa ve İncili Çavuş fıkralarıdır.

Fıkra sözcüğünün bir anlatı türü olarak ikinci anlamı, gazete ya da dergilerde
yayımlanan, belgelendirme ve kanıtlama gereği duyulmadan günlük olayları, ülke
sorunlarını veya yazarın bir konu hakkındaki görüşlerini çeşitli yönlerden inceleyen ve yorumlayan kısa yazılardır

Eleştiri terimi kimi zaman sanatın yahut edebiyatın incelenmesi, tartışılması, değerlendirilmesi, yargılanması olarak kullanılırken kimi zaman da edebî bir eser ya da
sanat eseri üzerine verilen hükümdür. Yazılı anlatım türü olarak
eleştiri, bir sanat eserini çeşitli yönleri ile inceleyip açıklamak, anlaşılmasını sağlamak ve değerlendirmek amacıyla yazılan yazılardır

• Sanatçıya dönük eleştiri; eleştirmenin değerlendirmek için ele aldığı yapıtı özellikle sanatçının varlığını ölçü alarak yapmasıdır. Eleştirmen, yapıtı
açıklamak için yazarı ile ilgi kurar. Sanatçının hayatını ve kişiliğini inceler.
Elde ettiklerini belge olarak kullanır. Ruhbilimsel eleştiri ve yaşam öyküsel
eleştiri biçimleri bu tür içinde düşünülür.
• Yapıta dönük eleştiri; eleştirmenin bakış açısının sanatçıya değil de yapıtına
yönelik olduğu eleştiridir. Bu tür eleştiride tek ölçüt okura sunulmuş yapıttır. Eleştirmen, konunun ele alınış biçimi, yapıttaki anlatım biçimi, dilin
kullanımı gibi noktaların işlenişi üzerinde durur. Nesnel eleştiri ve dil bilimsel eleştiri bu tür eleştirinin çeşitleridir.
• Okura dönük eleştiri; eleştirmenin yapıtı değerlendirmekten çok, yapıtın bir
okur olarak kendisi üzerindeki etkilerini değerlendirdiği eleştiridir. Bu tür
eleştiri belli ölçütlere göre yapılmadığı için deneme havasındadır ve özneldir. İzlenimci eleştiri bu tür içindedir.
• Topluma dönük eleştiri; eleştirmenin değerlendirme yapacağı yapıtın ortaya
konduğu dönemdeki toplumsal ve tarihsel özelliklerin yapıta etkileri gözlenir.
Yapıt, toplumsal bir belge olarak görülür. Bu tür eleştiride yapıt, estetik yönden
çok; yapıtı etkileyen toplumsal ve tarihsel koşullar belirlenerek değerlendirilir.
Tarihsel eleştiri ve toplum bilimsel eleştiri bu tür içinde ele alınır.
• Çözümleyici eleştiri; yukarıda açıklanan eleştiri türlerinin yetersiz görülmesi üzerine kimi eleştirmenler, yapıtı çok yönlü inceleme yoluna gitmişlerdir.
Bu türde eleştirmen, gerektiğinde öznel, nesnel ya da toplumcu bir bakışla
yapıta yaklaşılabileceğini savunur. Türü ne olursa olsun her eleştiri, yazarın
ne yaptığını, ne yapmak istediğini bulmaya yöneliktir.

• Düşünsel bir plan hazırlanmalıdır.
• Yapıt ile ilgili yargılar, yapıttan örneklere dayandırılarak sunulmalıdır.
• Eleştiride öznellikten kaçınılmalı, peşin yargılara yer verilmemelidir.
• Yargılar, kırıcı ve yıkıcı değil; yapıcı ve yol gösterici olmalıdır.
• Eleştiri yazılarında düşünceyi geliştirme yollarından uygun olan kullanılabilir.
• Temel anlatım biçimlerinden açıklayıcı ve tartışmacı anlatım kullanılabilir.
• Eleştirmen düşüncelerini yalın, duru ve anlaşılır bir biçimde ifade etmelidir.

Eleştirinin kendine özgü kuralları olan bir anlatım türü olarak
benimsenmesinin Tanzimat dönemiyle başladığını görmekteyiz. Tanzimat dönemi edebiyatçılarından Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa bu türün öncüleridir.

Abdülhak Hamit, Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci

Herhangi bir konuyu yeni ve kişisel görüşlerle ele alarak etkili bir anlatımla sunan
düzyazılara deneme denir

• Her türlü konuda deneme yazılabilir.
• Anlatımda öznellik egemendir.
• Anlatılanların kanıtlanmasına, belgelere dayandırılmasına gerek yoktur.
• Bilgi vermekten çok düşündürme amacı güder.
• Özgün söyleyişlere yer verilir.
• İroniden geniş ölçüde yararlanılır.
• Anlatılanlar iç konuşma tekniğiyle verilir.
• Senli benli ve içtenlikli bir dil kullanılır.
• Düşünceler kesin yargılara bağlanmaya çalışılmaz; okurun dolaylı olarak
sonuca varması amaçlanır.

Montaigne

Ahmet Rasim, Ahmet Hamdi Tanpınar, Nurullah Ataç

Söyleşi, yazarın kendi eğilimleri doğrultusunda seçtiği herhangi bir konu hakkındaki görüşlerini, konuşma doğallığı içinde anlatan düşünce yazılarıdır.

• Metin içinde sorulu cevaplı anlatımdan yararlanılarak konuşma havası yaratılır.
• Sıkça devrik cümlelere rastlanır.
• Anlatımında içtenlik, yalınlık, duruluk egemendir.
• Genellikle günlük sanat olaylarını ele alır.
• Konu genel ve yüzeysel olarak ele alınır.
• Öznel bir anlatım vardır.
• Anlatılanları kanıtlama çabası yoktur.