TÜRK DİLİ I

Yapı bakımından eklemeli dil olması dolayısıyla Türkçede yeni sözcükler, terimler türetmek çok daha kolaydır.  Yapım eklerinin sayıca çok ve işlevsel olduğu dillerde bu özellik daha güçlü iken daha az sayıda yapım ekine sahip olan dillerde ekler yoluyla türetilen sözcükler daha sınırlı sayıdadır. Çekimli dillerde ise çekim yoluyla çok sayıda yeni sözcük, terim türetmek mümkündür.

Türkçenin güçlü yanları ve iç zenginliği olarak değerlendirebileceğimiz alanları da bulunmaktadır. Bunlar Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gücüdür.

Çoğrafi yaygınlık incelendiğinde, geçmişte yaşanmış olan göçler ve fetihler sonucunda büyük bir alana yayılan Türkçe, bugün geniş bir coğrafyada konuşulma niteliğini de kazanmıştır. Geçen yüzyılın ikinci yarısında çalışmak amacıyla Avrupa’nın çeşitli ülkelerine giden vatandaşlarımız, Türkçenin yaygınlık alanını daha da genişletmiştir. Bugün Avrupa’nın batısından Asya’nın doğusuna kadar uzanan yaklaşık on iki milyon kilometrekarelik bir alanda Türk dili konuşulmaktadır.

Mani, Soğut, Brahmi, Tibet gibi yazı sistemleriyle Türkçe yazılabilmiştir. Türklerin İslam dinini kabul etmeleriyle birlikte Arap kaynaklı yazı bin yılı aşkın bir süredir Türk dilinin çeşitli yazı dillerinin kâğıda dökülmesinde kullanılmıştır. Bazı Türk toplulukları bugün Arap yazısını hâlâ kullanmaya devam etmektedir. Türkçe için Grek, Ermeni, İbrani, Süryani yazıları da kullanılmıştır.

Yüzlerce yıllık gözlem ve deneyimler sonucunda günümüze ulaşan atasözleri içerisinde
toplumsal yaşayış ve insan ilişkileri için öğütler veren vakit nakittir, balık baştan kokar, yerin kulağı var, görünen köy kılavuz istemez, yoldan kal yoldaştan kalma gibi yüzlerce atasözümüz vardır.

Su verenlerin bol olsun ifadesi ise Türkçe'nin nezaket belirten ifadelerindendir.

Eski Türkçe'de Çince, Sanskritçe, Soğdca, Toharca, Hintçe, Tibetçe vb. dillerden etkilenen Türkçe söz varlığı dikkat çekmektedir. Örneğin, Orhon Yazıtları’nda Çince (totok ‘askerî vali’), Sanskritçe (çıntan ‘sandal ağacı’), Soğdca
(ıgar ‘güçlü, kudretli’), Hintçe (makaraç ‘bir unvan veya kişi adı’), Tibetçe (bölün ‘yüksek görevli’) ifadeleri görülmektedir.

Osmanlı Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçenin 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan döneminde Arapça, Farsça dil bilgisi kuralları ve ögeleri de dilin yapısına etki etmeye başlamıştır.
Alıntı sözcüklerin çokluklarının Türkçedeki çokluk ekiyle değil Arapçadaki, Farsçadaki
özgün çokluk biçimleriyle kullanılması: kitaplar yerine kütüb, şairler yerine şuara, yetimler yerine eytam, memurlar yerine memurin, şahlar yerine şahan, mürgler yerine mürgân ‘kuşlar’, bendeler yerine bendegân ‘köleler’ gibi...

Rusçadan Türkiye Türkçesine geçen otuz dokuz söze karşılık Rusçanın Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden alıntılarının sayısı bin beş yüzün üzerindedir.

Türkçedeki 5.500 ’ün üzerindeki Fransızca alıntıya karşılık bu dile geçen Türkçe kökenli
sözcük sayısı yüze yakındır.

Bulgarcadan Türkçeye geçen yirmi iki söze karşılık Bulgarcada ajràn ‘ayran’, bej ‘bey’,
boyadžiya ‘boyacı’, gjuvèč ‘güveç’, djuzen ‘düzen’, djušeme ‘döşeme’ gibi yaklaşık altı yüz Türkçe alıntı kullanılmaktadır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın sözcüğün bulunduğu belirlenmiştir.

Türkçe Sözlük’teki beş yüz on üç alıntıya karşın İngilizcedeki Türkçe alıntıların sayısı
dört yüzün üzerindedir.

• Afşar Türkçesi İran, Afganistan

• Ahıska Türkçesi Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye

• Altay Türkçesi Rusya Federasyonu (Altay Özerk Cumhuriyeti)

• Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan, İran, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya, Gürcistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Özbekistan, Rusya
Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna

• Yakutça Rusya Federasyonu (Yakutistan Cumhuriyeti)

• Horasan Türkçesi İran

• Salar Türkçesi Çin

• Karaçay Türkçesi Rusya Federasyonu (Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti), Türkiye,
Ukrayna

• Kazak Türkçesi Kazakistan, Çin, Afganistan, İran, Kırgızistan, Moğolistan, Özbekistan,
Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna

• Kırım Tatar Türkçesi Ukrayna (Kırım Özerk Cumhuriyeti), Özbekistan, Rusya
Federasyonu, Türkiye

Diller arasında bir karşılaştırma yapılacaksa işlenmişlik açısından dillerin değerlen­dirilmesi daha doğrudur. Dillerin yazı diline sahip olup olmaması bir değerlendirme ölçütüdür.

Türk edebiyatında hitabet türü­nün ilk örneği olmasına karşın son derece etkileyici bir anlatım söz konusudur. Bütün bu özellikler, Türk dilinin tarihinin çok daha öncelere, tarihin karanlık dönemlerine kadar uzandığını gösteren kanıtlardır.

Söz varlığı yalnızca bir sözcük dizisi değildir. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddi ve manevi değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcük­lerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar.

Atasözlerimizin anlatım gücü, ifade edilmesi zor duygu ve düşünceleri açık bir biçim­de ortaya koyabilmesindedir.

İlişki ve nezaket sözleri, gündelik hayatta, iş dünyasında insanlarla doğrudan ve sağlıklı bir iletişim kurma­mıza yardımcı olabilecek dil zenginliğimizdir.

Arapça, Farsça sözcükler Karahanlı Dönemi eserlerinden itibaren Türk yazı dillerinde görülmeye başla­nır. Bu dönemin ilk eserlerinden Yusuf Has Hacib’in yazdığı Kutadgu Bilig’de Arapçadan alınmadır.

Arapçanın Türkçe üzerindeki etkisinin bir göstergesi de Osmanlı Türkçesi döneminde yeni kavramlar için sözcük veya terim türetmek gerektiğinde Arapçanın söz varlığından, kurallarından ve özelliklerinden yararlanılmasıdır. Uçak için tayr kökünden tayyare, ge­zegen için seyr kökünden seyyare, ülkü için fikr kökünden mefkûre türetilmiştir. Osmanlı Türkçesinde Arapça köklerden emniyet, mukmir ‘mehtaplı, mükevkep ‘yıldızlı, müşemmes ‘güneş görmüş, çok güneşli, tahtelbahir ‘denizaltı’ gibi sözcükler yapılmıştır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın söz­cüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe alıntı­dan badzânak ‘bacanak’, balta ‘balta’, düsek ‘döşek’, jörgan ‘yorgan, kâjmak ‘kaymak’, ödzak ‘ocak’ bunlardan yalnızca birkaçıdır. Sırp Türkolog Dr. Mirjana Marinkoviç, 2008 yılında Belgrad’da çıkan bir dergide Türkçe sözlerin Sırpçadaki yoğunluğunu ve kullanım sıklığı­nı ele almıştır.

Türk yazı dilleri içerisinde en fazla konuşura sahip Türkiye Türkçesi, yalnızca Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde değil Balkanlarda, Orta Doğuda, Kafkaslar’da yazı dili olarak kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinin bu coğrafyalarda yazı, edebiyat, yayın kıs­men de öğretim dili olarak kullanılmasının nedeni Türkçenin Osmanlı Devletinin resmî dili olmasından kaynaklanmaktadır.

Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gücüdür.

Türk yazı dili, İkinci Göktürk Kağanlığı Dönemi’nde VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhon Yazıtları ile başlar.