TÜRK DİLİ I

Bağımsız biçim birimler (kök):
Tek başlarına kullanılabilen
biçim birimlerdir. Bağımlı biçim
birimler (ek) ise tek başlarına
kullanılamayan biçim birimlerdir.
Bağımlı biçim birimler görevlerini
yerine getirebilmeleri için
bağımsız biçim birimlerine
ihtiyaç duyarlar. Örneğin, “kızlar
eve gitti.” cümlesinde “kız, ev,
git” bağımsız biçim birimlerken
sözcüklere eklenen “-lar, -e, -ti”
ekleri bağımlı biçim birimlerdir.

Taban
Tabanlar, eklerin, yani bağımlı biçim birimlerin eklendiği yalın sözcükler, yani bağımsız biçim birimlerdir. Tabanlar kök veya türemiş sözcük olabilir. Aşağıdaki örnekte göz, gözlük
sözcüğünün; gözlük, gözlükçü sözcüğünün; gözlükçü ise gözlükçülük sözcüğünün tabanıdır

Eylemden Ad Yapma Ekleri
Eylemden ad yapma ekleri, eylem kök ya da gövdelerinden, köken anlamıyla bağlantılı
yeni ad gövdeleri yapan ve sayıca en fazla olan eklerdir. Bu eklerden bir bölümü çok yaygın biçimde tüm eylem köklerine gelebilirken, yayvan ve kaypak örneklerinde olduğu gibi,
bir bölümü de yalnızca bir ya da birkaç sözcükte görülür.
-(A)nAk: değ(e)nek, görenek, olanak. -(A)v: görev, işlev, ödev, sınav. -(A)y: dikey, düşey, olay, deney. -AcAk: gelecek, giyecek, yakacak. -AcAn: evecen, sevecen. -Aç: büyüteç,
sarkaç. -AGAn: durağan, gezegen, olağan. -AGI: kaşağı, yapağı. -Ak: binek, dön ek, sapak, uçak. -AlAk: asalak, çökelek, yatalak. -AlgA: bitelge, çizelge, konalga. -Am: dönem,
kuram, tutam. -AmAç: dönemeç, tutamaç. -AmAk: basamak, tutamak. -AmIk: bozamık.
-An: bakan, düzen, kapan. -Ar/-r: gider, gelir, yazar. -ArI: göçeri, uçarı. -AsI: giysi (< giyesi), olası, veresi(ye). -bAç: dolambaç, saklambaç. -CA: dinlence, düşünce, eğlence. -cAk:
erincek (hlk.), salıncak. -ceme: sürünceme. -daç: andaç. -DI: çıktı, girdi, pişti, uydu. -dıç:
andıç. -DIk: bildik, tanıdık. -dırak: kaydırak. -ebe: göçebe. -GA: bilge, bölge, süpürge.
-GAç: kıskaç, süzgeç, yüzgeç. -GAn: çekingen, kaygan. -GI: bilgi, olgu, sevgi. -GIç: dalgıç,
bilgiç. -GIn: bilgin, etkin, vurgun. -güt: örgüt. -I: ayrı, doğu, sancı, yazı. -IcI: alıcı, verici,
yanıcı. -Iş: bakış, geçiş, uçuş. -k: açık, delik, dilek. -m: bilim, bölüm, kurum. -mA: bölme,
inme, kuşatma. -mAcA: bulmaca, gülmece. -mAç: demeç, yırtmaç. -mAk: çakmak, ilmek,
yemek. -mAn: azman, eğitmen, öğretmen. -mAz: *aymaz, tükenmez, yaramaz. -mIk: ilmik, kıymık, kusmuk. -mUr: kömür, yağmur. -mIş: dolmuş, Durmuş, ermiş. -n: akın,
ekin, yığın. -nç: bilinç, direnç, sevinç. -ntI: çıkıntı, döküntü, saplantı. -pak: kaypak. -sAl:
görsel, işitsel, uysal. -sI: sinsi, tütsü. -ş: bağdaş, tanış, oynaş. -t: anıt, geçit, taşıt, umut.
-van: yayvan.

Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği
eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını
gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri - n- ve -l-’dir. Yıka-> yıkan-, bak->bakın-, yor-
>yorul- vb. Dönüşlü çatılarda, yüklem çoğunlukla nesne alamaz, ancak “bavulu
yüklendim” örneğinde olduğu gibi geçişli eylem de olabilir.

Ad Durum Eki İşlevi Örnek
-Ø yalın durum (nominatif) ev
-A yaklaşma/yönelme durumu (datif) ev -e
-DA bulunma durumu (lokatif) ev -de
-DAn uzaklaşma/ayrılma/çıkma durumu, (ablatif) ev -den
-I, -U yükleme/belirtme/nesne durumu (akuzatif) ev -i
-lA araç durumu (vasıta, enstrümantal) ev -le
-In, -nIn ilgi/tamlayan durumu (genitif) ev -in
-CA eşitlik durumu (ekvatif) ev -ce

Kalıplaşma
Çekim ekleri hatta cümleler kimi zaman kendi işlevlerinin ve görevlerinin dışında, yeni
anlamlar kazanabilir; buna kalıplaşma adı verilir: birden (< bir-den), çıktı (< çık-tı), gecekondu (< gece kondu), imambayıldı (< imam + bayıldı), tanıdık (< tanı-dık ), toptan
(< top-tan), Türkçe (< Türk-çe), uydu (< uy-du ), yakacak (< yak-acak), yazar (< yaz-ar),
yüzde (< yüz-de). Bu örneklerde ad ve eylem çekim ekleri, sözcük grupları hatta cümleler
kalıplaşarak yeni sözcükler oluşturmuşlardır.

Karma
Karma, iki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını, genellikle ilk bileşenin birinci, ikinci bileşenin ikinci parçasını bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur. arge (<
araştırma + geliştirme), ordonat (< ordu + donatım), eltel (< el + telefonu ) vb. Karmada
bileşenler biçim bilgisel ögeler değildir.

Genelleşme
Başlangıçta kişi adı, marka adı vb. özel ad olan sözcükler genelleşerek belirli bir türün
genel adı hâline gelebilir. Türkçede jilet (tıraş bıçağı yapımcısı İngiliz Gilette’in adından),
neskafe (tescilli Nescafé ürün adından) sanayağı (marka adından), selpak (marka adından), vimlemek (marka adından) gibi özel adlar bu yolla dilin söz varlığına girmiş, ancak
bu tür sözcüklerin bir bölümüne Türkçe Sözlük’te çeşitli nedenlerle yer verilmemiştir.

Edatlar
Kendilerinden önceki ad soylu sözcüklere yalın (başka, gibi, içre, ile, üzere), yaklaşma
(doğru, göre, kadar, ilişkin, karşı, rağmen), uzaklaşma (başka, beri, bu yana, dolayı, itibaren, önce, sonra), ilgi (gibi, için, ile, kadar) vb. ad durum ekleriyle bağlanarak cümle ögesi
olabilen veya diğer sözcük ve sözcük öbekleriyle ilişki kuran, anlamdan çok görev yönü
ağırlıkta olan çekimsiz sözcüklerdir: kum gibi, cihan içre; akşama doğru, konuya ilişkin;
senin gibi, onun kadar; dünden itibaren, sabahtan beri vb.

İyelik ekleri, adın belirttiği nesne ya da kavramın, altı kişiden (ben, sen, o; biz, siz, onlar) birine ait olduğunu gösterir. İyelik eki almış sözcükler, isim tamlamalarında tamlanan ögeyi oluştururlar. 'para-sı' üçüncü tekil kişi, 'annem-in' birinci tekil kişi eki almıştır. Doğru cevap C'dir.

Geleneksel bir terim olarak söz ya da cümle içinde eylemleri adlaştırdıklarından dolayı ad, adı niteledikleri için sıfat, iki cümleyi bağladığı için bağlaç işlevinde bulunabilen ve yan cümle kurabilen sözcük ya da sözcük öbeklerine eylemsi adı verilir. "sararmış" ve "bitmez" sıfat fiil, "oldukça" zarf fiil ve "yürüyüş" isim fiil ekleriyle yapılmış eylemsilerdir. D seçeneğinde eylemsi bulunmamaktadır. Doğru cevap D'dir.

Birleştirme, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek ad veya eylem türünde yeni bir kavramı ifade edecek sözcük oluşturmasıdır: sarıkız vb. Kırpma, kimi zaman bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kavram ifade edilebilir: kilo - kilogram vb. Kısaltma, sözcüklerin ilk harflerinin tamamının veya bir bölümünün bir araya getirilmesi ile oluşturulur: ODTÜ (< Orta Doğu Teknik Üniversitesi) vb. Karma, iki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını, genellikle ilk bileşenin birinci, ikinci bileşenin ikinci parçasını bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur: arge (< araştırma + geliştirme) vb. Örnekseme, özellikle ses ve biçim bakımından yabancı sözcükleri model alarak yerli biçim birimlerle sözcük üretilmesidir: imge (krş. Fr. image) vb. Doğru cevap D'dir.

Başlangıçta kişi adı, marka adı vb. özel ad olan sözcükler genelleşerek belirli bir türün genel adı hâline gelebilir. Türkçede jilet (tıraş bıçağı yapımcısı İngiliz Gilette’in adından), neskafe (tescilli Nescafé ürün adından) sanayağı (marka adından), selpak (marka adından), vimlemek (marka adından) gibi özel adlar bu yolla dilin söz varlığına girmiş, ancak bu tür sözcüklerin bir bölümüne Türkçe Sözlük’te çeşitli nedenlerle yer verilmemiştir. Doğru cevap B'dir.

Yan anlam (ikincil anlam): Sözcüğün, temel anlamla ilişkili edindiği bir başka anlam, yansıttığı yeni bir kavramdır. 'göz' sözcüğü B ve E seçeneklerinde gerçek, C ve D seçeneklerinde mecaz anlamıyla kullanılmıştır. A seçeneğindeki 'göz' çekmece anlamında kullanılmıştır ve bir yan anlam örneğidir. Doğru cevap A'dır.

Bağlaçlar sözcükleri veya cümle ögelerini birbirine bağlayan çekimsiz sözcüklerdir. 'Tut ki' bağlaçtır. Zamirler, geleneksel dil bilgisinde bir adın veya ad öbeğinin yerini tutabilen ad soylu sözcüklerdir. 'nelere' bir zamirdir. Edatlar, kendilerinden önceki ad soylu sözcüklere yalın (başka, gibi, içre, ile, üzere), yaklaşma (doğru, göre, kadar, ilişkin, karşı, rağmen), uzaklaşma (başka, beri, bu yana, dolayı, itibaren, önce, sonra), ilgi (gibi, için, ile, kadar) vb. ad durum ekleriyle bağlanarak cümle ögesi olabilen veya diğer sözcük ve sözcük öbekleriyle ilişki kuran, anlamdan çok görev yönü ağırlıkta olan çekimsiz sözcüklerdir. 'için' edattır. Doğru cevap C'dir.

İşteş çatı, görüş-, tokalaş- örneklerindeki gibi eylemin iki veya daha fazla öznesinin bulunduğuna, eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığına işaret eder. Doğru cevap B'dir.

Ad ya da ad soylu sözcüklere ad çekim eklerinin, yani durum, iyelik, çoğul, soru ve aitlik eklerinin eklenmesine ad çekimi adı verilir. Doğru cevap D'dir.

Sözcük yapımı ile ilgili başlıca
yollar şu şekilde sıralanabilir:
• Birleştirme
• Türetme
• Kalıplaşma
• Örnekseme
• Kırpma
• Karma
• Kısaltma
• Kasıtlı yaratma
• Ters türetme
• Derleme
• Tarama
• Genelleşme
• Kopyalama

Doğru cevap E'dir.

Aktarma: Sözcüğün dile getirdiği kavramla, bir başka kavram arasında çoğu kez benzetme yoluyla bir ilişki kurarak sözcüğün anlamını o kavrama aktarma olayıdır. Kremlin sözcüğünün Rusya Federasyonu yönetiminin yerine kullanılması gibi. Doğru cevap A'dır.

Edatlar; Kendilerinden önceki ad soylu sözcüklere yalın (başka, gibi, içre, ile, üzere), yaklaşma (doğru, göre, kadar, ilişkin, karşı, rağmen), uzaklaşma (başka, beri, bu yana, dolayı, itibaren, önce, sonra), ilgi (gibi, için, ile, kadar) vb. ad durum ekleriyle bağlanarak cümle ögesi olabilen veya diğer sözcük ve sözcük öbekleriyle ilişki kuran, anlamdan çok görev yönü ağırlıkta olan çekimsiz sözcüklerdir: kum gibi, cihan içre; akşama doğru, konuya ilişkin; senin gibi, onun kadar; dünden itibaren, sabahtan beri vb. Doğru cevap C'dir.