TÜRK DİLİ I

Konuşma seslerinin üretimini ve algılanmasını şu üç aşamada değerlendirebiliriz: • Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir? • Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır? • İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?

Ses tellerinde ham ses hâline gelen hava akımının ikinci durağı gırtlaktır. Gırtlağı geçen ham ses, küçük dil tarafından ağız boşluğuna veya geniz boşluğuna veya her ikisine birden gönderilir.

Ünlülerin sınıflandırılmasında esas olan boğumlanmayla ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık, Uzunluk/Kısalık. • Artlık/Önlük: Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/- /i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.

Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.

Hava akımının kesintili olduğu ünsüzlere süreksiz ünsüzler, hava akımının sızdığı ünsüzlere ise sürekli ünsüzler adı verilir. Buna göre; • /b, c, ç, d, ġ, g, ḳ, k, p, t/ ünsüzleri süreksizdir.

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan /c, f, ğ, h, v/ ikincil ünsüzlerdir: Eski Türkçe (ET) yazılı belgelerde c, f, ğ, h, v ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzler esas olarak ç, p, g, k, b ünsüzlerinin ET yupka > yufka, ET açık-> acık-, ET yag > yağ, ET takı > dâhi, ET eb > ev vb. örneklerde olduğu gibi ötümlüleşmiş veya sızıcılaşmış biçimleridir.

Ünlülerle İlgili Diğer Ses Özellikleri • Birinci heceden sonra o/ö ünlüleri bulunan sözcükler yabancı kökenlidir: Türkçe kökenli sözcüklerde şimdiki zaman ekinin ve birleşik sözcüklerin dışında ikinci veya daha sonraki hecelerde o/ö bulunan kolon, kontör, moloz, pantolon, şantör vb. sözcükler yabancı kökenlidir

En Az Çaba Yasası: Dildeki değişmelerin nedenlerinden biri, doğadaki en az çaba yasası’dır (minimum enerji düzeyine düşme). İnsanlar sözcüklerin söylenişi esnasında mümkün olduğunca az enerji harcama eğilimindedir. Ötümsüz (titreşimsiz) ünsüzlerin söylenişi, ötümlü ünsüzlerden daha çok enerji gerektirir. türkçenin ses sistemine aykırı yabancı kökenli film, fikr, şükr, nötr vb. örneklerde enerjiden tasarruf için - lm, - tr, -kr vb. ünsüz çiftleri aralarında bir ünlü türetilerek Türkçe hece sistemine uygun *filim, fikir, şükür, *nötür vb. şekillerde telaffuz edilir. Ancak yıldız işaretli sözcüklerde olduğu gibi bu söyleyişlerin önemli bir bölümü yazımda gösterilmez.

Ünlü Düzleşmesi Sözcüklerdeki yuvarlak ünlülerin, düz ünlülere dönüşmesidir. Tarihî dönemlerde yuvarlak ünlü ile görülen kimi sözcükler bugün düzleşmiştir: büt- > bit-, üçün > için, töpö > tepe, tüz- > diz- kapu>kapı vb.

Sözce: İki sessizlik periyodu arasındaki konuşmadır. Sözce cümle veya daha küçük bir birim olabilir.

ses bilgisi

akciğerler

alfabe

b

o

k

h

ç

kolej

fuaye