TÜRK BASIN TARİHİ

7 Mayıs 1924 tarihinde yayına başlayıp günümüze kadar devam eden tek süreli yayın Cumhuriyet gazetesidir.

Matbaa kurmada, gazete çıkarmada geç kalan Türkler, maalesef haber ajansı oluşturmada da çok geç kalırlar. Oysa Batı’da kuruluş dönemleri çok eskiye dayanan ve dünya çapında etkinlikleri olan haber ajansları vardır. Tarihteki ilk haber ajansı, Charles-Louis Havas tarafından kurulan Havas Ajansı’dır. 1832 yılında Fransız ilancılık şirketi olarak kurulur, 1835 yılında haber ajansına dönüşür.

Ulusalcı görüşün karşısında olan gazete ve gazeteciler de vardır. Özellikle İstanbul’da faaliyet gösteren Peyam-ı Sabah, Alemdar ve İstanbul gazeteleri Millî Mücadele karşıtı yayınlar yapar. Anadolu’daki mücadeleyi boş bir hayal olarak gören bu gazetecilere göre Millî Mücadeleciler “serseri ve başı bozuk çeteler” dir.

Türkçülük hareketinin önemli teorisyenlerinden olup fikirleri ile Cumhuriyet rejiminin güçlenmesine katkı sağlayan Ziya Gökalp Millî Mücadele’nin önemli destekçilerinden biridir. O kadar ki Mustafa Kemal bir konuşmasında: “Benim ruh ve bedenimin babası Ali Rıza Bey, heyecanlarımın babası Namık Kemal, fikirlerimin babası Ziya Gökalp’tir.” dediği bilinmektir.

Tanzimat Dönemi’nde dile getirilen ve sonraki yıllarda farklı şekillerde uygulanmaya çalışılan Harf Devrimi II. Meşrutiyet’in ardından basında çeşitli vesilelerle gündeme getirilir. Bu amaçla yapılan tartışmalarda iki kutup ortaya çıkar: Hüseyin Cahit, Abdullah Cevdet, Celal Nuri, İbrahim Necmi, Yunus Nadi, Falih Rıfkı yeni harfleri desteklerken; Ali Seydi, Cenap Şehabettin, Avram Galanti, Halit Ziya, Necip Asım, Veled Çelebi, İbrahim Alaaddin, Fuat Köprülü gibi aydınlar Arap (İslâmî) harflerini savunurlar.

Millet mektepleri, yeni Türk harflerinin kabulünden sonra, halka okuma yazma öğretmek amacıyla kurulan okullardır.  1 Kasım 1928'de, Türkiye Büyük Millet Meclisi yeni Türk harflerinin kabulüne ilişkin kanunu kabul etti. Kanunun kabulünden sonra halka okuma yazma öğretmek amacıyla Millet Mektepleri kuruldu. 24 Kasım 1928'de de Atatürk Millet Mektepleri Başöğretmeni olarak ilan edildi.

Osmanlı Dönemi'nden beri Arapça eğitim alan insanlar, Arap harflerinin zorluğu nedeniyle eğitim alanında çok zorluklar yaşamıştır. Bu nedenle de her zaman okuma yazma bilenlerin oranı düşük kalmıştır. Bir ülkenin gelişmişlik seviyesini en iyi eğitim seviyesine bakarak anlayacağına inanan Atatürk, harf devrimini gerçekleştirmiştir. Bu devrimle amaçladığı, ülkenin okuma yazma oranını yükseltmek, insanları eğitim alanına yeniden kazandırmak ve ülkenin uygarlık seviyesini eğitim ile yükseltmektir. 1928 senesinde harf inkılabının gerçekleşmesi ile sadece çağdaş uygarlık seviyesi değil milli kültürün ve milli değerlerin korunabilmesi de amaçlanmıştır. Bir milletin ancak kendi diliyle kendi kültürünü koruyabileceğine inanan Atatürk, harf devrimiyle bu düşüncesini güçlendirmiştir. Okuma ve yazmanın kolaylaştırılması ile Türkiye'de yaşayan herkes düşüncelerini daha net ortaya koyabilmenin ve düşünce özgürlüğünün değerini daha iyi anlamıştır.

Doğu Anadolu’da başlayan şeyh Sait İsyanı bahane edilerek 4 Mart 1925 tarihinde “Takrir-i Sükûn Kanunu” çıkarılır. Hükûmet böylece basını ve muhalefeti kısıtlama yoluna gider. İkinci kez kurulan İstiklâl Mahkemeleri ile gazeteciler üzerinde büyük bir baskı uygulanır. Hapse atılanlar ve sürgüne gönderilenler olur.

Arap harflerinin terk edilip Latin harflerinin Türkçeye uyarlanması sadece bir yazı değişikliği değil bir uygarlık ve kimlik değişikliğidir. Bu çerçevede, ulusal bir seferberlik havasında 1929’da kurulan Millet Mektepleri vasıtasıyla yaygınlaştırılmaya çalışılan yeni alfabe, geniş halk kesimlerinin okur yazar hale getirilmesinin yanı sıra yeni kurulan siyasi, toplumsal düzenin değerleriyle donanmış yeni insanın da yaratılmasını hedeflemektedir. Sonuç olarak yeni alfabe cumhuriyetin kurucularının milli kimlik inşası ve medenileşme projelerinin en önemli unsurlarından birisidir.

1919 yılının Mayıs’ı ile 1938 yılı sonları arasında Türkiye sınırları içinde toplam 592 gazete yayımlandığı tespit edilmiştir

1919 yılında yayına başlayıp 1938 yılına kadar kısa süreli ara vermelerine rağmen yayımlanan iki gazeteden biri Akşam ve diğeri ise Karagöz’dür.

Anadolu Ajansı 6 Nisan 1920’de kurulmuştur.

1908 yılında Eşref Edip ve Mehmet Akif tarafından çıkarılan İslâmcı düşünceyi destekleyen derginin adı Sebilürreşad’tır.

“Eğer bir şeyin gerçeğini öğrenmek istiyorsan aksi haberleri gazetelerden oku.” anlamına gelen:

Bilmek istersen eğer sıhhatin bir şeyin

Vak’anın aksini evrâk-ı havâdiste oku!...

Beyiti Şair Eşref’e aittir.

Millî Mücadele Dönemi’nde İstanbul basını ağırlıklı olarak iki gruba ayrılmış şekilde karşımıza çıkar. İlk grupta yer alanlar, ulusal hareketi destekleyen ve onu savunan gazetelerdir. Bunlar arasında İleri, Yeni Gün, Akşam ve Vakit gazeteleri ilk sırada yer alır.

Asıl adı Hüseyin Enis Avni olan Aka Gündüz,   ilk yazılarını Genç Kalemler dergisinde yayımladı. Balkan Savaşı yıllarında güç kazanan millî edebiyat taraftarları arasında yer aldı ve.sonraki dönemlerde Cumhuriyet gazetesinde yazıları yayımlandı. 1932-1946 yılları arasında Ankara milletvekili olarak meclise girdi. Eserlerini, açık, anlaşılır bir dille yazan Aka Gündüz, duygusal yanı ağır basan popüler romanlar kaleme aldı.

Yahya kemal Beyatlı 1919-1920 yılları arasında kaleme aldığı makalelerde Millî Mücadele’yi ve onun önderi Mustafa Kemal’i över ve destekler. Sonraki yıllarda Eğil Dağlar ismiyle kitaplaşan bu yazılardan biri olan “Mustafa Kemal Paşa” makalesinde “Onun asıl dehası Samsun’a çıktığı günden itibaren Türk milletinin istiklâl iddiasında olduğunu sezişindedir.” demektedir.

3 Ocak 1920 tarihli Alemdar gazetesinde “Aydede” imzasıyla “Lenin Yerine Grinin” başlıklı yazısında  Mustafa Kemal’i İttihat ve Terakki liderlerine benzetip : “Gazetelerde okuduk. Moskova’daki yeni Sovyet Meclisi Lenin’in yerine Grinin’i başkan seçmiş!.. Lenin gitmiş yerine, Grinin gelmiş... Bizde de Cemal’in yerine Kemal geldi.”  Şeklinde bir yazı yazan Milli Mücadele karşıtı yazar Refik Halit Karay'dır.

Harf Devrimi ile basın-yayın sektöründe büyük yeniliklerin yaşandığı görülür. Çünkü Batı’da gelişen baskı teknolojisine eski dönemlerde hurufat farklılığından dolayı kolay intibak yapılamaz. Yeni harflerin kullanılmasıyla birlikte basın sektörü daha hızlı bir şekilde büyümeye ve gelişmeye başlar.

Yine bazı gazeteler, yeni yazıyı halka sevdirmek ve öğretmek için yoğun faaliyete girişir. Millet Mektepleri’nin açılması ve yurt çapında başlatılan okuma-yazma seferberliği kısa zamanda etkisini gösterir. Bu faaliyetler sonunda yeni ve daha etkili bir okur kitlesi ortaya çıkar. Bu durgunluk döneminde halka ilân edilmesi gereken bilgiler Ajans Haberleri adı verilen ve özel idare tarafından yayımlanan tek sayfa kâğıtlarla duyurulur.