TÜRK BASIN TARİHİ

Kamuoyu yaratmanın önemini kavrayan Roma imparatoru Julius Sezar (MÖ 10044) döneminde senato tutanaklarının Acta Senatus (Senato Haberleri) adıyla yayımlanması halka yönelik haber yayıncılığının ilk örneklerinden biri sayılır. Yine aynı dönemde bugünkü resmi gazetelerin atası sayılan Acta Publica (Halk Haberleri) adlı tek sayfalık bültenler yayımlanmaya başlanır. Bunun gibi Sezar’ın MÖ 59 yılında Roma’da günlük olarak çıkarılan Acta Diurna (Günlük Haberler) gazetesini çıkardığına dair belgeler mevcuttur. İlk matbaanın kullanıldığı Çin’de MS 618-907 yılları arasında devlet memurlarına dağıtılan ve bürokratik işleyişi konu alan Bao (Duyuru) adı verilen raporların da bu amaçla oluşturulduğu söylenebilir. Almanya’da el ilanları (Flugblatt) yazılı ve resimli olarak iki farklı türde üretilir. XV. yy’da yaygın olarak kullanılan bu ilanlar bir noktada gazetelerin öncüleri sayılır. Doğru cevap B’dir.

1828 yılında Mısır’da yayımlanan Vekâyi-i Mısriyye (Mısırdaki Olaylar) Osmanlı Türkçesi ile çıkarılan ilk gazetedir. Bu gazete Avrupa’daki ilk örnekten 219 yıl sonra yayınlanır. Matbaanın kabulündeki yaklaşık 280 yıllık gecikmenin bir benzerinin gazetecilikte de yaşandığını anlaşılmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Tanzimat Dönemi’nin yenilikçi padişahı II. Mahmud ve onun gibi yenilik taraftarı devlet adamları Blak Bey’in yaptıklarını yakından takip etmekteydiler. Blak Bey çıkardığı gazetelerle adeta tek kişilik bir ordu gibi Osmanlı düşmanları ile mücadele etmekteydi. Bunun üzerine II. Mahmud, Blak Bey’i İstanbul’a çağırarak ondan resmî bir gazete çıkarmasını istedi. Le Moniteur Ottoman (Osmanlı Aynası) gazetesi 1831 yılında çıkarılmaya başlandı. Osmanlı çıkarlarını savunan bir anlayışla yayın yapan gazetede, daha sonraları Takvim-i Vekâyi’deki yazıların Fransızca çevirileri de yayımlandı. Doğru cevap B’dir.

İngiliz tebaasına mensup William Churchill, 1816 yılında Osmanlı ülkesine gelir. Önce İzmir, ardından İstanbul’da yaşamaya başlar. Ticaretin yanı sıra ABD Konsolosluğu’nda görev yapar. 1833 yılından sonra aralarında Morning Herald’ın bulunduğu bazı gazetelerde muhabir olarak çalışır. Churchill, kendisine verilen imtiyaza dayanarak 31 Temmuz 1840 tarihinde Ceride-i Havadis adlı gazeteyi çıkarmaya başlar. On günde bir yayımlanan yarı resmî nitelikte olan gazete, özellikle ticarî konularla ilgilenmesi ve dilinin sadeliği yönüyle dikkat çekicidir. İlk üç sene yayımlanan gazetenin tirajı 200’ü geçemez. Masraflarını karşılayamayan gazete kapanmak zorunda kalır. Doğru cevap E’dir.

1860’lı yıllarda hızlı bir gelişim sürecine giren basın için Matbaa Nizamnâmenin yetersiz kalacağı aşikârdır. Bu nedenle 1852 tarihinde, III. Napolyon döneminde yürürlüğe giren Fransız Basın Kanunu örnek alınarak yeni bir Nizamnâme hazırlanır. 1864 yılında uygulamaya giren Matbuat Nizamnâmesi basına karşı sansür uygulamalarının başlangıcını teşkil edecek düzenlemeleri içermektedir. Bu Nizamnâmenin hükümleri gereği ceza alan gazeteciler olduğu bilinmektedir.

Doğru cevap D’dir.

Türk gazeteciliği veya Tanzimat Dönemi basını denilince akla ilk gelmesi gereken kişi şüphesiz İbrahim Şinasi’dir (1826-1871). Çağdaşlaşma Dönemi Türk Edebiyatı’nın kurucusu olan Şinasi, 1800’lü yılların ikinci nesli içinde doğar. Yaklaşık 46 yıl yaşayan İbrahim Şinasi, kısa süren ömrüne rağmen önemli yeniliklerde öncü rolü oynar. Bu öncülük onu hem teorik hem de pratik anlamda kültürel çağdaşlaşmanın gerçek lideri konumuna çıkarır. İlk gazeteci, ilk tiyatro yazarı, ilk bilimsel derleyici olması yanında ilk ideolojik şiirlerin şairi olarak da bilinir. Doğru cevap C’dir.

Kuruluş döneminde, Osmanlı’nın itibarlı ailelerinden Necip Paşa torunu Mehmed, Kayazade Reşad, Menapirzade Nuri, Subhipaşazade Ayetullah Bey ve Namık Kemal’den oluşan cemiyete sonraki dönemde çeşitli katılımlar gerçekleşir. Kendilerine İngiltere’deki Carborani Cemiyeti’nin yapılanmasını örnek alan topluluk Şehzade Murat ve kardeşi Abdülhamid Efendilerin de desteğini alırlar. Mustafa Fâzıl Paşa’nın gençleri teşvik etmesiyle Yeni Osmanlılar Cemiyeti kurulur. Yedi-Sekiz Hasan Paşa, okuma-yazma bilmediği için imzasını Osmanlıca 7-8 sayıları ile atan Beşiktaş muhafızıdır.

Doğru cevap E’dir.

Tanzimat Dönemi’nin önemli aydınlarından biri olan Namık Kemal edebiyat dünyasında hürriyet şairi olarak tanınır. Şinasi ile tanıştıktan sonra düşünceleri daha çok siyasi ve toplumsal alana yönelir, şiirinin konusu değişir. Daha sonra Namık Kemal şehircilik, eğitim, maliyenin ıslahı gibi konulara el atmaya başlar. Kadınların okutulması konusunu ortaya atar. İstanbul yangınları üzerine yazdığı bir yazı Sadrazam Âli Paşa tarafından ilgi ile karşılanır ve Kemal’in rütbesi arttırılır. Gazetede ülke sorunları üzerine yazdığı yazıları da dikkat çeker. Edebiyat ve dil, tıp öğretiminin Türkçe yapılması gibi farklı konularda devrini aşan görüşler dile getirir. Doğru cevap D’dir.

7 Kasım 1864 tarihinde Fransızların yerel yönetim kanunlarından ilham alınarak hazırlanan yeni yönetim yapılanması uygulanmaya başlar. Böylece imparatorluk idari anlamda 21’i Asya, 6’sı Avrupa, 1’i Afrika ve 1’i de Akdeniz adalarında olmak üzere toplam 29 vilâyete ayrılır. Her vilâyete bir vali atanarak sorunların yerinde çözümlenmesine çalışılır. Bu kanunun getirdiği bir başka önemli yenilikse basın alanında yaşanır. Buna göre her vilâyet merkezinde bir resmî basımevi kurulacak, burada evrak dışında ayrıca Takvim-i Vekâyi benzeri bir gazete çıkarılacaktır. Bunun ilk örneği reformcu bir bürokrat olan Mithat Paşa’nın vali olduğu Tuna vilâyetinde gerçekleştirilir. 1865 yılında yayına başlayan Tuna gazetesi, taşrada çıkarılan ilk resmî gazete olur. Doğru cevap B’dir.

Mizah basınının yokluğunu kısa zamanda fark eden Teodor Kasap, 24 Kasım 1870 tarihinde Diyojen’i çıkarmaya başlar. Aslında bu dergiyi daha önce Fransızca ve Rumca olarak yayımlar. Bununla da kalmaz, dergiyi Ermeni harfleri ile Türkçe olarak da çıkarmaya başlar. Bu farklı dillerdeki yayınların ardından Diyojen Türkçe olarak yayımlanınca büyük bir ilgiyle karşılaşır. Doğru cevap B’dir.

MÖ 1750’li yıllarda Eski Mısırlılardan kalma haber içerikli yazılar bulunduğu, hatta Firavun Amesis’in bu tür yazılarda yapılan eleştiriler yüzünden hastalanıp kahrından öldüğü bilinmektedir.

MÖ 1890’larda Mezopotamya bölgesinde yaşayan Babiller, halkı ilgilendiren haberleri, fırınlanmış kil tabletlere yazıp duvarlara asarak halka duyururlar.

Kamuoyu yaratmanın önemini kavrayan Roma imparatoru Julius Sezar (MÖ 100-44) döneminde senato tutanaklarının Acta Senatus (Senato Haberleri) adıyla yayımlanması halka yönelik haber yayıncılığının ilk örneklerinden biri sayılır.

Bunun gibi Sezar’ın MÖ 59 yılında Roma’da günlük olarak çıkarılan Acta Diurna (Günlük Haberler) gazetesini çıkardığına dair belgeler mevcuttur. Bir tarz el ilanı şeklinde düzenlenen Acta Diurna’da halka ilginç gelebilecek haberler yayımlanır.

Çin’de MS 618-907 yılları arasında devlet memurlarına dağıtılan
ve bürokratik işleyişi konu alan Bao (Duyuru) adı verilen raporların da bu amaçla oluşturulduğu söylenebilir.

1563 yılında Venedik’te basılan ve Fogli D’avvisi denen haber bültenleri Müslüman (Türk)-
Hıristiyan savaşları hakkında bilgi içerirler. Bu tür haber bültenlerinin İspanya, Almanya ve İtalya’da büyük rağbet götürdükleri bilinmektedir.

Örneğin o yıllarda posta arabalarının Avrupa şehirleri arasında haftada bir yolculuk yapmaları sebebiyle bu tür yayınlar haftalık olarak çıkarılıp farklı yerlere gönderilirler. Bu şekilde haftalık olarak çıkarılan ilk bültene 1597 yılında Floransa’da rastlanır

Haftalık dışında yıllık olarak yayımlanan haber bültenlerinin ilk örneği ise 1588 yılında Frankfurt’ta Latince olarak yayımlanmaya başlanır.

Osmanlı ülkesinde Türkçe gazete çıkarma istek ve teşebbüsleri Tanzimat Dönemi’nden çok önceye dayandığı bilinmektedir. Daha 1750 yılında bir yabancının “Avrupa’nın Siyasal ve Tarihi Olaylarının Haberleri” adlı bir gazete çıkarma isteği, sultanın otoritesini sarsabileceği düşüncesiyle reddedilir. Bunun yanı sıra sonraki yıllarda yabancı uyrukluların bu alanda söz sahibi olduğu görülür. Hatta ülkede ilk gazeteyi 1795 yılında Fransız büyükelçiliği çıkarır. Bulletin de Nouvelles adıyla on beş günde bir çıkarılan gazete, Fransız çıkarlarını koruyan anlayışla yayın yapar.

Aydınlanmacı bir kişiliğe sahip olan Napolyon 21 Ağustos 1798'de Mısır Enstitüsü’nü kurdurarak ülke araştırmalarına ağırlık verir. Napolyon burada çalışan bilim adamlarından şu ilginç konularda araştırmalar yapmasını ister: Mısır fırınları nasıl geliştirilebilir? Şerbetçi otundan bira yapılabilir mi? Nil suları nasıl temizlenir? Mısır hukuk sistemi nasıl düzenlenebilir? Mısır halkının en fazla neye ihtiyacı vardır?’de Mısır Enstitüsü’nü kurdurarak ülke araştırmalarına ağırlık verir.