TÜRK BASIN TARİHİ

Yazıcılar; ilahi yasanın sözcüklerini ve kutsal azizlerin sözlerini yazmalıdırlar ve noktalama işaretlerini doğru yerde kullanmalıdırlar.

MÖ 3000’li yıllarda Ortadoğu’ya gelen Sami kökenli Fenikeliler denizcilikteki yetenekleri ve ticari girişimleri ile tanınmaktaydı. Kısa süre içinde Akdeniz ve
Ortadoğu’da genişlemeyi başardılar. Günümüzde kullanılan pek çok alfabenin de atası sayılan Fenike alfabesini MÖ 1050’li yıllarda kullanmaya başladılar. Bu alfabe zaman içinde eski Yunan ve Romalılar tarafından kullanılan Latin alfabesinin doğmasına ve gelişmesine yardımcı oldu.

Roma otoritesinin gerilemeye başladığı dönemlerde Charlemange (Şarlman) (742-814); dilde reform yapmak, okuma-yazmayı artırmak ve kitap kültürünü yaygınlaştırmak için önemli çalışmalar yaptı. İngiliz din adamı Alcuin’i (732-804) bu amaçla görevlendirdi. Şarlman yayımladığı bir fermanla: “Her piskoposluk bölgesinde ve her manastırda; ilahiler, notalar, şarkılar, hesap ve gramerin mutlaka öğretilmesini ve özenle düzeltilmiş kitapların el altında bulunmasını” emretti.

Yazışmalarında Çinceyi kullanan Kore’nin dördüncü Kralı Büyük Sejong (1397-1450), “halk için bir yazı” oluşturmak amacıyla, 1444 yılında çalışmalar başlattı. Kendisinin de aralarında bulunduğu bilim adamları heyeti Çin, Uygur [Türk], Moğol dillerini inceleyerek, daha önce hiçbir alfabeyi örnek almayan 25 harflik Han’gil alfabesini uygulamaya geçirdiler. 1446 yılında bu alfabe kullanılarak basılan ilk eser Hunmin Congim (Halka Doğruları Öğreten Ses) adıyla yayımlandı.

Çinlilerin baskı uygulamasını geliştiren ve müteharrik (hareketli) harflerle basım işini gerçekleştirenler ise Uygur Türkleri olur. 1902-1907 yılları arasında yapılan alan araştırmalarında, Turfan bölgesinde, Uygur Türkçesine ait sert ağaçtan yapılmış yüzlerce harf bulunur. Ağaç harflerin dünya matbaa tarihinde kullanılan en eski harfler olduğu bilinmektedir. Bunun yanı sıra Çinlilerin kullandığı kâğıtların daha kaba ve kalın, buna mukabil Uygur Türklerinin kullandığı kâğıtlarınsa daha ince ve kaliteli olduğu tespit edilir. Uygurların ayrıca baskı işinde minyatürlere ve tezhibe yer vermesi onların bu alandaki hünerlerinin ileri
derecede olduğunu gösterir. Uygurlar matbaayı daha çok kutsal saydıkları metinleri çoğaltmakta kullandılar. Sonraki yüz yıllarda Doğu Avrupa ve Kuzey
Afrika’ya göç ederken basım aletlerini de yanlarında götürdüler.

Kur’an metinleri 1530 yılında Venedik’te basılıp dağıtılmaya başlandı. Asıl amaç düşman olarak görülen Müslümanların kutsal kitaplarını tanımak ve onlara karşı daha etkili tedbirleri almaktı.

Osmanlı’nın aslî unsurunu oluşturan Türkler matbaaya ancak 1700’lü yıllarda ulaşabildi. İlk olarak 1727 yılında İbrahim Müteferrika’nın girişimiyle matbaa kurulmaya başlandı ve iki sene sonra faaliyete geçti. Bu tarihten günümüze kadar geçen 287 yıllık süreç Türk basın-yayın tarihinin gelişimini kapsar. Bu gelişim içinde matbaacılık, kitap, gazete ve dergi basımı öne çıkan faaliyetler arasında yer alır.

Bir kitabı veya belgeyi el yazısı yoluyla aynen kopya eden, çoğaltan kişilere Osmanlı'da müstensih denilirdi. Matbaanın Osmanlı'ya geç gelmesinde müstensih ve hattatların rolü büyüktür.

Osmanlı ülkesinde kâğıt 1453 yılından beri Beykoz, Kâğıthane ve Bursa’da üretilmekteydi. Ancak bunlar matbaadan ziyade müstensihler tarafından kullanılmak için üretilen özelliklere sahipti. Matbaada kullanılabilecek kâğıtlar daha çok yurt dışından ithal edilmekteydi. Bu da basılan kitap veya dokümanın pahalı satılmasına sebep olmaktaydı. Bu güçlüğü ortadan kaldırmak için 1741 yıllında, yine İbrahim Müteferrika’nın girişimleri ile Yalova’da Yalakâbad Kağıthanesi kurulur. Polonya’dan getirilen üç kâğıt ustası burada çalıştırılır. 10-15 yıl faaliyetini sürdüren bu imalathanenin emirliğine, 70 yaşını aşmasına
rağmen, 1744 yılında İbrahim Müteferrika tayin edilir. Müteferrika Matbaası’nda hazırlanan kitaplar ve diğer çalışmalar burada üretilen kâğıtlara basılır.

Matbaada kullanılacak baskı makineleri ve yazı kalıpları yurt dışından getirtilir. Bu gelişmeden haberdar olan hattat loncasının tepkilerini hafifletmek için kurulacak matbaada dini kitap basılmayacağı konusunda güvence verilir. 1727 yılında İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim Han Camii yanındaki Mismarî Şüca Mahallesi’nde bulunan evinin altında ilk matbaa teşkilatı kurulmaya başlanır. Muhtemelen sarayla ilgili diğer görevlerle uğraştığı için kuruluş çalışmaları bir hayli zaman alır. İki yıl sonra, 1729 yılında Cevherî tarafından hazırlanmış, Vanî Mehmet Efrendi’nin Türkçeye çevirdiği Vankulu Lügati, İbrahim Müteferrika Matbaası’nda basılan ilk Türkçe kitap olarak yayın dünyasındaki yerini alır.

Lisânü’l-Acem, Füyuzât-ı Mıknatisiye, Takvimü’t-Tevarih ve Gramaire Turque İbrahim Müteferrika matbaasında basılan eserler olup İbn-i Sina'nın Kitabu'ş-Şifa'sı burada basılanlar arasında değildir.