Basından Medyaya

Gazete, dergi, sinema, radyo, televizyon gibi kitle iletişim araçlarının tümünü anlatan medya, esasen üzerinden reklam yayımlanabilen araçları ifade eder.

1990’ı bir kırılma noktası olarak almamızın başlıca sebebi, o yıl Türkiye’de ilk özel radyo ve televizyon istasyonlarının açılması ve hemen sonra bunun adeta bir patlama halini alarak yüzlerce televizyon ve binlerce radyo istasyonunun tüm ülkede yayına geçmesidir.

TRT’nin elindeki verici istasyonları bir yasayla PTT’ye devredilmiş, gelecek yıllarda bu vericilerden özel televizyonların yararlanmasına zemin hazırlanmıştı. Ayrıca, TRT dışından özel yapımcı şirketlerin TRT’ye program hazırlayıp satması için de yasal düzenleme yapılmıştır.

1994 yılında çıkartılan “Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun” özel radyo ve televizyon istasyonları için bir düzenleme getirdi ve denetleme kurulu olarak Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK)’ü kurdu.

Bir ülkede yıllık reklam harcamalarının artışı medya için iyi bir haberdir, düşüş kriz doğurur. Yıllık reklam harcamaları ise ülkedeki genel ekonomik durum, gelir ve harcama düzeyleri ve küresel göstergelere bağlıdır. Ekonominin kötüye gittiği yahut küresel bir krizin yaşandığı durumlarda reklam harcamalarının derhal düştüğü ve medyanın bundan her bakımdan olumsuz etkilendiği gözlemlenir. Türkiye'de de 1993’ten 1994’e ve 2000’den 2001’e gelirler neredeyse yarı yarıya düşmüştür.  Bu yıllarda ülkede ciddi ekonomik krizler yaşanmış ve krizlerin reklam 2sektörünü ne denli keskin biçimde etkilediği de bu düşüşlerle net biçimde görülmüştür. 

Geçmişten bugüne gazete ve dergi sayfa sayılarının sürekli bir artış göstermesinin başlıca sebebi reklam ve ilan gelirlerini artırma çabasıdır. Başka bir deyişle reklama daha çok yer açabilmek için sayfa sayıları artmıştır. 1970’lere kadar 10, 1980’lere kadar 12-14 sayfa arasında basılan günlük gazetelerin bazılarında sayfa sayısı bugün eklerle beraber 50’lere, Hürriyet ve Sabah gibi en çok ilan alanlarda 70’lere ulaşabilmektedir.

Gazetelerin içeriği yazı (haber, makale vb.), görsel (fotoğraf, grafik, karikatür, başlıklar vb.) ve reklam-ilân olmak üzere üçe ayrılacak olursa, günümüz gazetelerinde bunların her birinin kabaca üçte bir oranında yer tuttuğu görülmektedir. 

Gazete ve dergiler bilgisayar başında, klavye ve fare kullanılarak hazırlanmaya başlamış, bu süreç eskiye oranla daha zahmetsiz, kısa sürede ve kaliteli biçimde gerçekleşmiştir. Sayfa tasarımını ve gazetenin oluşumunu bilgisayara ve onun başındaki operatörlere bırakan bu değişiklik masaüstü yayımcılık olarak adlandırılmıştır. 

Büyük günlük gazetelerde spor (futbol) sayfa sayıları ortalama 3-4, bazen 7-8’e erişmiş; gazetelerin ön sayfa manşetlerinde futbol öne çıkmaya başlamış, toplam gazete hacmi içinde futbolun yeri yüzde 20’leri aşmıştır. Ayrıca, Fotospor, Fotomaç, Spor Gazetesi, Fanatik gibi günlük spor gazeteleri yayıma girmiş, sonraki yıllarda çeşitlenerek sayıları artmış ve bazıları en çok satan gazeteler arasına katılmıştır. Kimliğinde spor gazetesi yazan bu yayımlar, at yarışlarına ayrılan sayfaları hariç birer futbol ve taraftar gazetesi niteliği taşımaktadır

1980’lerde dışa açılma, küresel piyasalarla entegrasyon, döviz hareketlerinin ve yabancı sermayenin serbestleştirilmesi, özelleştirmeler gibi ekonomi politikalarındaki radikal değişikliklerle Türkiye’nin piyasa ekonomisine geçiş süreci başlamıştır. Bu süreçte, menkul kıymet, para, döviz, altın borsalarının ortaya çıkışı ile piyasa kavramı şekillenmiş, “piyasalar” sözcüğüne medya üzerinden adeta canlı bir varlık kazandırılmıştır. Böylece o yıllara kadar gazetelerin çoğunda ekonomiye ancak bir sayfanın dörtte biri kadar yer ayrılırken, borsa, finans, yatırım, ekonomi haberleri, tüketici haberleri, şirket haberleri, hatta otomotiv, sigorta, turizm, emlak gibi sektör haberleri ve sayfalarının eklenmesiyle gazetelerde ekonomiye ayrılan alan büyümüştür.

Dikey yoğunlaşma adı verilen süreçte, tek bir çatı altındaki haber ajansından gelen haber,
aynı holdingin gazetelerinin yazı işlerince kullanılıp matbaalarında basılmakta, dağıtım
şirketince dağıtımı yapılıp yine o holdinge ait satış noktalarında okura sunulmaktadır.

Medya holdinglerinin medya dışı alanlarda geniş yatırımları olduğunu, hatta asıl faaliyet sahalarının medya dışı sektörler olduğunu dikkate alarak, medya girişimlerinin ve yoğunlaşmalarının holdingler açısından önem ve nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Medya sinerjisi ve ölçek ekonomileri prensiplerinden yararlanarak ulusal ve uluslararası piyasalarda etkin olmak; gelişen, büyüyen ve çeşitlenen bir alan olarak medya sektöründe var olmak.
• Holdingin medya dışı sektörlerdeki girişim ve işlerini desteklemek ve sürdürmek amacıyla medyanın gücünden yararlanmak; kendi medyasından halkla ilişkiler, reklam ve pazarlama desteği almak.
• Medya gücünü siyaset ve bürokrasi ile ilişkilerini düzenlemek amacıyla kullanıp kurumsal çıkarları korumak; siyasal çevrelerde itibar/nüfuz kazanmak yahut baskı unsuru olmak.
• Kamuoyu oluşturmak ve kitleleri etkilemek/yönlendirmek yoluyla toplumsal denetim mekanizmaları kurmak.
• Gerek ekonomik gerekse siyasal anlamda rekabet dışında kalmamak, rakipleri takip etmek veya aşmak için medya sektöründe yer almak

1990’larda, insanların promosyonları için gazete satın aldığı günlerde 6 milyonu aşmıştır. Bu, ülkedeki gazete tirajlarının ulaştığı tepe noktasıdır ve promosyon destekli bu tiraj düzeyi sonraki yıllarda bir daha tutturulamamıştır. Günümüzde gazetelerin toplam tirajları 4.5-5 milyon arası bir seyir izlemektedir.

reklam taşıyan ve çok okunan dergilerin hemen hepsi, küresel medya şirketleri tarafından bütün dünyada yayımlanan ve Türkiye’de de onların lisansıyla veya ortaklığı altında yayımlanan dergilerdir. Küreselleşmenin bir göstergesi de bütün dünyada birbirine benzer satış mekanlarındaki raflara dizili dergilerin belki farklı dillerde, ama aynı başlıklar, aynı görseller ve aynı içeriklerle kitlelere sunulmasıdır. Yalnızca dergi alanında değil, bütün kültürel ürünlerde ve hatta kültür dediğimiz olgunun tümünde bir aynılaşma, bir “standartlaşma” yaratan küreselleşme, bu yönüyle kimilerince desteklenirken, kimilerince de kaygıyla izlenip eleştirilmektedir.

• Basınyayın araçlarının kamusal niteliklerinin aşınması,
• Eleştiri, muhalefet, denetim gibi işlevlerden uzaklaşma,
• Holding çıkarlarının öne geçmesi,
• Siyaset güdümüne girme,
• Aşırı ticarileşme,
• Standartlaşma

Temel olarak internette üç biçimde gazete yayımı yapılmaktadır: Cumhuriyet gibi basılı gazetenin aynısını internette abone ücreti karşılığında sunan gazeteler; günlük gazete içeriğinin büyük kısmını ve gazeteden farklı ekstra bir içeriği (fotoğraf, video, gün içinde yenilenen haber vb.) reklamlarla birlikte açık erişimle sunan gazeteler; basılı versiyonu olmayan ve yalnızca internet gazetesi sunan siteler.

Geleneksel basının yanı sıra internet üzerinden gazetecilik kapsamında değerlendirilebilecek çeşitli yayınlar da yapılmaktadır. Örneğin bloglar, profesyonel gazetecilik dışında insanların bireysel yahut
kolektif çabalarıyla birbirlerine haber ilettikleri ve paylaştıkları platformlara dönüşebilmektedir.
Bu tür oluşumlar, haber üretim ve paylaşımındaki profesyonel sınırlamaları ortadan kaldırdığı, üretimi bireyselleştirdiği ve ticari medya kuruluşlarından bağımsızlaştırdığı ölçüde değer kazanıp kurulu medya düzenine alternatif olmakta ve “yurttaş gazeteciliği” olarak adlandırılmaktadır.

Haberin ulaştırılmasındaki hız/anındalık ve sürekli güncelleme olanağı
• Okurun habere zaman ve mekan sınırlaması olmadan, her zaman her yerde ulaşabilmesi olanağı
• Yazı dışında ses-grafik-görüntü dosyalarının bir arada kullanılabildiği multimedya olanağı
• Dosyaların saklanabilir olması nedeniyle geniş bir arşivden okurun ve gazetecinin kolayca erişim ve yararlanma olanağı
• Okurla etkileşim ve okurun yönlendirme ve taleplerinden yararlanma olanağı
• Haberin, verilen link ve yönlendirmelerle, farklı kaynaklardan yararlanarak zenginleştirilmesi, arka plan bilgileriyle desteklenmesi olanağı
• Diğer medyada yer verilmeyen farklı haberlerin verilmesi yahut bunlara bağlantı yapılması olanağı

Eğilip bükülebilen, katlanıp cebe konulabilen incecik ekranlar gazete yerine geçecek, günlük olarak değil her an yenilenebilen bir içerik elimizdeki bu ekranlara akacaktır. Geleceğin gazeteciliğinde, gazete nüshasını satın almak yerine abone ücreti karşılığında haberlere ulaşılabilecek veya içeriğin bir kısmı açık bir kısmı ücretlendirilmiş kombinasyonlar okura sunulacaktır.

Türkiye’de internet reklamlarının genel reklam harcamalarından elde ettiği pay son beş yıl zarfında yüzde 1,5’den yüzde 10’a ulaşmıştır. Bu büyümenin süreceği de anlaşılmaktadır. Dolayısıyla geleneksel medyanın internet üzerinde var olmaya çalışması, örneğin gazete, dergi, radyo, televizyonların internette yer alması, internet ortamına kaymakta olan reklam harcamalarından istifade etmek amacını taşır.