TÜRK BASIN TARİHİ - Deneme Sınavı - 8

5 Nisan Kararları

Naylon Gazete

Hürriyet modern baskı teknolojilerini ilk uygulamaya koyan, bilindik yazar-fikir gazetesi kalıplarını kırarak bol fotoğraflı, kısa ve anlaşılır yazı ve yorumlara yer veren, böylelikle geniş okur kitlelerini hedefleyen bir gazetedir. Ali Naci Karacan’ın 1950’de çıkarmaya başladığı Milliyet dönemin bir başka önemli yeni gazetesidir. Ankara’da 1949’da yayımlanmaya başlayan Zafer, CHP’nin Ulus’u karşısında DP’nin yayın organı olur. 1949’da yayıma başlayan Yeni İstanbul ise Hürriyet’in tersine az fotoğraflı ve geniş yorumlu sayfalarıyla Batı tarzı fikir gazetelerinin bir örneğini verir. Doğru cevap D'dir.

Temmuz 1950 tarihli Basın Kanunu, 1931 tarihli eski yasayı yürürlükten kaldırarak liberal bir yaklaşım getirir. Yeni Basın Kanunu’nun başlıca özellikleri şunlardır: (1) Gazete ve dergi çıkartmak için hükümetin izin ve ruhsat vermesine gerek kalmamıştır, bir bildiri vermek yeterlidir. (2) “Kötü şöhretli” kişilerin gazetecilik yapmasını yasaklayan yoruma açık eski hükümler kaldırılmıştır. (3) Basın davaları özel basın mahkemelerinde görülecek, böylece gazeteciler yıllar süren davalardan kurtulmuş olacaktır. (4) Cevap hakkı yeniden düzenlenmiş ve hakkın kullanılmasında basından yana tavır alınmıştır. (5) Ceza sorumluluğu gazete sahipleri yerine yazar ve yazı işleri müdürleri üzerine bırakılmış, gazete sahipleri sadece hukuki ve mali sorumluluk üstlenmiştir. Doğru cevap C'dir.

1950 seçimleriyle DP’nin hükümete gelişinin ardından basın ile siyasal iktidar arasında ilk yıllarda tam bir balayı dönemi yaşanmıştır. Basına özgürlük vaadiyle iktidara yürüyen ve basından büyük destek gören DP, gerçekten de hükümet olur olmaz yeni bir basın yasası çıkararak gazete ve gazetecilerin özledikleri düzenlemeyi yapar. Temmuz 1950 tarihli Basın Kanunu, 1931 tarihli eski yasayı yürürlükten kaldırarak liberal bir yaklaşım getirir. 1952 Haziran’ında kabul edilen bir başka yasa ile de gazetecilerin çalışma koşulları düzenlenir. Bu yasa uyarınca gazete çalışanları sendika kurabilme, sosyal güvenlik, iş sözleşmesi, kıdem tazminatı, ücretli izin gibi haklara sahip olmuştur. Ancak bu balayı havası, yerini, hükümet etmenin gerektirdiği bir dizi sorunla karşılaştıkça basından olumsuz eleştiriler almaya başlayan, böylelikle basını denetim ve baskı altında tutmayı tekrar gündeme alan bir iktidar yaklaşımına bırakır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen DP iktidarı döneminde basındaki gelişim sürmüştür. Basın toplumun alt kesimlerine ulaşmaya ve eski seçkinci basının yerini kitlesel basın almaya başlamıştır. Toplam süreli yayın tirajı 1955’de 1 milyonu aşmış, 1946’da bin kişiden beşi gazete okurken, 1955’de nüfusun artmasına rağmen bu oran binde 28’e çıkmıştır. Hürriyet, Yeni Sabah ve Milliyet gibi gazeteleri 1950’lerin ikinci yarısında günlük baskılarını yüz binin üzerine taşımışlardır.  Doğru cevap E'dir.

Basın özgürlüğüne yönelik geçmişin tek boyutlu kısıtlamalarını kaldırmaya yönelik güvenceler 1961 Anayasası’nda yer bulmuştur. Basının özgür olduğu ve sansür edilemeyeceği; basın hakkına karşı ön izin ve mali teminat zorunluluğunun konulamayacağı; gazete ve dergi kapatma, toplatma, yayın yasağı koyma gibi işlemlerin ancak Anayasa’nın temel ilkeleri çerçevesinde çıkarılan yasalarla düzenlenebileceği, 1961 Anayasası’nın basın konusundaki başlıca yaklaşımlarıdır.

DP döneminde çıkarılan olumlu yasalardan olan basın çalışanlarının haklarını düzenleyen yasa daha da geliştirilmiş, gazetecilerin sosyal hakları, ücret, tazminat, ikramiye gibi olanakları arttırılmıştır. Bir başka yasayla da resmi ilânların dağıtımını düzenleyecek bağımsız bir Basın İlân Kurumu oluşturulmuştur. Doğru cevap D'dir.

1968 yılında Haldun Simavi Veb Ofset grubunu alarak Hürriyet’ten ayrılır ve gazeteyi kardeşi Erol Simavi’ye bırakır. Veb Ofset 1968’de Günaydın gazetesini yayımlamaya başlar. Günaydın renkli ve magazinel yüzü, sansasyonel haberciliğiyle Hürriyet’ten sonra yeni bir çığır açmış," bulvar gazeteciliği" denilen tarzı Türkiye’de yerleşikleştirmiştir. Bu tarza o dönemde “boyalı basın” yakıştırması da yapılmıştır. Ancak Günaydın’ın siyasi haberlere yer verdiği, muhalif bir tavır geliştirdiği de görülür. Doğru cevap C'dir.

1950’lere kadar gazete sahipleri hep geleneksel olarak gazetecilik ve yazarlık mesleğiyle uğraşan kişi ve ailelerdir. 1950’lerde sektöre dışarıdan giren yeni gazete sahiplerinin belirgin iki örneği Yeni Sabah’ı satın alan tüccar Safa Kılıçoğlu ve Akşam’ı satın alan armatör Malik Yolaç’tır. 1960’dan sonra ise gazetelerin büyük iş ve sermaye çevreleriyle bağlantısı giderek artmış ve Tercüman, Yeni Asır, Son Havadis gazeteleri bunlar tarafından satın veya kontrol altına alınmıştır. Gazetelerin piyasa şartlarına ve ekonomik gelişmelere uyum sağlamasının bir başka yolu da kökten gazeteci patronların, kendi alanları dışına çıkarak yatırımlar yapması ve gazetelerini başka işkolları ile ilişkilendirerek holdingleşmeye başlamasıdır. Bunun da en önemli örneği Erol Simavi ve Haldun Simavi’nin yönetimi altındaki Hürriyet ve Günaydın gazetelerinin holdingleşmesidir. Doğru cevap B'dir.

Türk Ceza Kanunu’nda yer alan ünlü 141, 142 ve 163. maddeler özellikle 1970’lerde, ileriki yıllarda da basın özgürlüğü üzerinde ciddi tehdit oluşturmuş ve pek çok gazeteci bu maddelere karşıtlıktan hüküm giymiştir. Türk Ceza Kanunu’nun; 141, 142 ve 163. maddelerinin ilk ikisi “sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerinde egemenlik kurma veya onu ortadan kaldırmaya yönelik cemiyet kurma veya bu yönde propaganda yapma”yı suç kabul ederek esasen komünizm propagandasını yasaklamaktaydı ve bu temelde, sol düşüncenin basın-yayın organlarında radikal biçimde ifadesi mahkumiyetlere neden olmaktaydı. 163. madde ise “laikliğe aykırı olarak, devlet düzenini dini esaslara uydurmak amacıyla cemiyet kurma veya bunlara üye olma”yı engellemekteydi. Bu madde gereğince de İslami akımların yahut radikal sağ düşüncenin basın-yayın organlarında ifade bulması denetim altına alınıyordu. Düşünce ve ifade özgürlüğü konusunda Türkiye’nin uluslararası normlara uymamasına ve pek çok gazeteci, yazar ve düşünürün yargılanmasına neden olmuş söz konusu maddeler, 1991 yılında yapılan yasa değişikliği ile kaldırılmıştır. Doğru cevap D'dir.

1952 tarihli Basın Mesleği Kanunu dini bayramlarda gazete yayımlanmasını yasaklamıştı. Kanuna göre bayramlarda gazete yayımını gazeteci dernekleri yapabiliyordu. Bayram Gazetesi adı altında yayımlanan gazetede, bütün gazetelerden ünlü gazeteciler birkaç gün yazılarını yayımlıyor ve günlük haberler de bu gazete aracılığıyla veriliyordu. Uygulamada, Gazeteciler Cemiyeti’nin Bayram Gazetesi, bayram günleri bütün Türkiye’de satılan tek gazete özelliğini taşımaktaydı. Kanunun amacı, hem aralıksız çalışma gerektiren meslekte gazete emekçilerinin birkaç gün tatil yapmasını sağlamak, hem de cemiyete gelir kazandırarak bunu basın çalışanlarına sosyal yardımlar biçiminde yansıtmaktı. 1992 yılının Kurban Bayramı’nda Sabah gazetesi yayınını sürdüreceğini açıklamış ve öyle de yapmıştır. Eski tarihli yasada öngörülen para cezası o günün koşullarında komik bir rakama tekabül etmektedir ve Sabah bu cezayı önemsemeyerek, dahası köklü bir gazetecilik geleneğini hiçe sayarak, bayramda gazetesini yayımlamıştır. Bu eylem büyük tartışma yaratmış, diğer gazete gruplarının ortak bildiriyle protestosuna, Gazeteciler Cemiyeti’nin müthiş tepkisine ve Sabah gazetesi sahibi ve yöneticilerini üyelikten ihraç etmesine neden olmuştur. Ancak siyaseten destek bulamayan tepkiler sonuçsuz kalmış ve bir sonraki bayramda bütün gazeteler yayımını sürdürüp Sabah’ın yıktığı bir geleneğin üzerinden geçmiştir.

1995’de promosyon çılgınlığı devam etmekte, gazeteler okurlarına mutfak eşyasından bilgisayara, mücevherden sigortaya envai çeşit eşya ve hizmeti sunmaktadır. İnsanlar gazeteleri artık okumak için değil armağanlar için almakta, aynı gazeteden birkaç tanesini kupon kesmek için satın alıp kalanı çöpe atmaktadır. Bu tür bir gazete okurluğu ve bu tür bir gazetecilik, belki tirajları tepe noktasına çıkartmıştır ama kuşkusuz gazetecilik mesleği ve etiğine ciddi tahribat getirmiştir.  Bu çılgın ve yıkıcı savaşın sakıncalarının ayırdına toplumda ve devlet katında varılınca, “promosyon yasası” olarak bilinen tüketicinin korunması ile ilgili 4226 sayılı yasa 1997 yılında yürürlüğe konmuştur. Doğru cevap E'dir.

Daha önce pek çok kez değişikliğe uğrayan ve elli yılı aşkın bir geçmişi olan basın kanunu tamamen değiştirilerek 2004 Haziran’ında, 5187 sayılı yeni Basın Kanunu halinde yürürlüğe girmiştir. Kanun'un 11. maddesi basının cezai sorumluluklarını açıklarken “Süreli yayınlar ve süresiz yayınlar yoluyla işlenen suçlardan eser sahibi sorumludur.” ifadesiyle “Süreli veya süresiz yayının içeriğini oluşturan yazıyı veya haberi yazanı, çevireni veya resmi ya da karikatürü yapanı” işaret eder, ancak “süreli yayınlarda eser sahibinin belli olmaması veya yayım sırasında ceza ehliyetine sahip bulunmaması ya da yurt dışında bulunması” gibi hallerde “sorumlu müdür ve yayın yönetmeni, genel yayın yönetmeni, editör” vb. sorumlu tutulur. Doğru cevap D'dir.

Türkiye’de radyo yayınları, 1927 yılında bir özel kuruluş olan Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi tarafından başlatılmış, 1937 yılında devlet tekeline alınmış ve 1964 yılında TRT’nin kurulmasına kadar devlet radyosu olarak işletilmiştir. Doğru cevap C'dir.

1931 tarihli Matbuat Kanunu’nun “ülkenin genel politikasına aykırı yayımlarından dolayı gazete ve dergileri kapatmayı” hükme bağlayan ünlü 50. maddesi, savaş sonuna kadar basın özgürlüğünün önündeki en önemli engel olarak varlığını sürdürmüştür. 1946 seçiminden hemen önce, muhalefetin de büyük desteğiyle, sözü edilen 50. madde değiştirilerek hükümetin dilediği zaman gazete kapatmasının önüne geçilmiştir. Doğru cevap D'dir.

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin ilk başkanı Sedat Simavi’dir. Burhan Felek, Cevat
Fehmi Başkut, Nezih Demirkent, Necmi Tanyolaç, Nail Güreli, Orhan Erinç cemiyetin başkanlığında bulunmuş gazetecilerdir. Doğru cevap E'dir.

Çok partili geçiş döneminin basın açısından bir diğer önemli gelişmesi de Hürriyet’in sahibi Sedat Simavi’nin girişimleriyle 1946 yılında Gazeteciler Cemiyeti’nin kurulması olmuştur. Doğru cevap B'dir.

Televizyon, TRT ile yaygınlaşmış olsa da Türkiye televizyon yayınları ile 1950’lerde tanışmıştır. İstanbul Teknik Üniversitesi’nin elektronik kürsüsü televizyon alanında
öğrencilerini eğitmek için 1952 yılında haftada bir gün yayın yapan bir istasyon kurmuştur. Doğru cevap B'dir.

Demokrat ve objektif gazeteciliğin Türkiye’deki simgelerinden biri olan Abdi İpekçi’nin yönetimindeki Milliyet Gazetesi 1970’ler Türkiye’sinin en etkin gazetelerinden biridir. Milliyet’in başlıca özelliği popüler kitle gazetesi özellikleri ile fikir gazetesinin özelliklerini bir arada sergileyebilmesidir. Doğru cevap C'dir.

Türk dergiciliğinde 1970’lere asıl damgayı vuran 1972 yılında Oğuz Aral’ın yönetiminde yayıma başlayan mizah dergisi Gırgır’dır. Gırgır ulaştığı müthiş tirajlarla yalnızca Türkiye’nin değil dünyanın da en çok satan mizah dergileri arasında yer almıştır. Doğru cevap E'dir.

Türkiye’de radyo ve televizyon yayınlarını düzenleyen yasalar çeşitli değişikliklere uğradıktan sonra, 2011 yılı Şubat ayında kanunlaşan yeni yasa ile son halini almıştır. Doğru cevap C'dir.