TÜRK BASIN TARİHİ - Deneme Sınavı - 18

1945 ve 1960 yılları arasında yönetim ve basın arasındaki soğukluk devam etmektedir. 25 Kasım 1946’da ilk sayısı çıkarılan Marko Paşa adlı mizah dergisinde, Aziz Nesin, Sabahattin Ali, Rıfat Ilgaz gibi genç yazarlar Türkiye-ABD ilişkilerini, karaborsayı ve anti-demokratik kanunları şiddetle eleştirirler. Bir kanunla pek çok dergi kapatılırken aynı emirle Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi ile Türkiye Sosyalist Partisi’nin de faaliyetlerine son verilir.

10 Eylül’de yapılan basın toplantısında, o güne kadar benzeri görülmemiş basın yasaklarını uygulamaya sokar:

• Halkı heyecanlandıracak, hükûmeti eleştirecek, çalışmalarını engelleyecek haberler verilmeyecektir.

• NATO devletlerini ilgilendirecek, darlık, kıtlık, yoksullukla ilgili haberler yayımlanmayacaktır.

• 6 Eylül olaylarından kimse bahsetmeyecek, ikinci baskı yapılmayacak, heyecan verici cinayet haberleri basılmayacaktır. •

Magazin dergilerinde çıplak kadın fotoğrafları basılmayacaktır.

• Sıkıyönetim mahkemeleriyle ilgili haberlere yer verilmeyecektir.

Darbe sonrasında süreli yayınların sayısında hızlı bir artış görülür. Ancak, bu yayınlarda ileri sürülen grev hakkı, toprak reformu, dış politika ve ekonomide tam bağımsızlık, anti-demokratik kanunlarla mücadele vs. gibi fikirler ihtilâlcilerin pek hoşlanacağı fikirler değildir. Nitekim, bunları savunan Yeniyol adlı sosyalist eğilimli dergi daha birinci sayısı basılır basılmaz toplatılır.

B, C, D ve E seçeneklerinde verilen ifadeler Cumhuriyet Dönemi basını konusunda ayrıntılı bir inceleme yapmanın önündeki engellerdendir. Kitapta da bahsedildiği gibi Cumhuriyet Dönemi basını konusunda her şeyden önce, bu dönem basınının sistematik bir envanterinin bulunmaması en önemli engeldir. Hangi yıllarda, kaç süreli yayın çıktığı, bunların çıkış yeri ve çıkaranlar, yayın politikaları, yayın türleri, içerik özellikleri vs. gibi bilgiler henüz tam anlamıyla mevcut değildir. Bu nedenle, dönemin basını üzerine nicelik yönünden bir değerlendirme yapmak, şu an için mümkün görülmemektedir. Bunun gibi, Cumhuriyet Dönemi basınının niteliği konusunda da yeterli çalışma bulunmamaktadır. Buna karşın Basın-yayın tarihine ilişkin son yıllarda yapılan çalışmalar umut vericidir. Dolayısıyla cevap A seçeneğidir.

B seçeneğinde “Bu dönemde çıkan süreli yayınlar günümüze kadar yayınlanmaya devam etmiştir. “ ifadesi 1930-1945 yılları arasında Türk basını ile ilgili yanlış bir ifadedir. Bu dönemde çıkan süreli yayınlar günümüze kadar devam etmemiştir; aksine “”bu dönemde çıkan süreli yayınlar konusunda, elde örnek sayılar olmadığı için yeterli bilgiye sahip değiliz.” Denmiştir kitapta. Dolayısıyla sorunun cevabı B seçeneğidir.

Kadro Dergisi: 1932-35 yılları arasında yayımlanan Kadro dergisi, inkılâpların teorisyenliğini yapan kişiler tarafından çıkarılmaktadır. İsmet İnönü’nün de yazılarının yayımlandığı dergide Ş. Süreyya Aydemir, V. Nedim Tör, İ. Hüsrev Tökin, B. Asaf Belge, M. Şevki Yazman, Y. Kadri Karaosmanoğlu gibi eski solcu, yeni Kemalist yazarlar yer almaktadır. Türkiye’de disiplinli, otoriter ve kendi ilkelerini belirlemiş devletçi bir yönetimin oluşması dergi tarafından desteklenmektedir. Parti içinden ve basından gelen sert eleştiriler üzerine Kadro kısa zaman sonra kapatılır.

Meclis 25 Temmuz 1931 tarihinde yeni Matbuat Kanunu’nu kabul eder. Bu kanunun 50. maddesine göre memleketin genel
siyasetine dokunacak yayınlar bakanlar kurulu kararı ile kapatılacak ve sahipleri kapatılma süresince başka bir isim altında gazete çıkaramayacaktır.

26-29 Mayıs 1935 tarihlerinde, basının içinde bulunduğu sorunları görüşmek üzere büyük bir “Basın Kurultayı” gerçekleştirilir. Hükümetin ve CHP yöneticilerinin yoğun
ilgisiyle yapılan toplantıda, Başbakan İsmet İnönü, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Basın-Yayın Genel Müdürü Vedat Nedim Tör birer konuşma yaparlar. Kurultayda basın ve yönetim
arasındaki işbirliğinin artırılması konusu ele alınır. Ayrıca, gazetecilik mesleğinin sorunları, gazetecilerin eğitimi ve ilerlemesi üzerinde görüşler tartışılır. Basın Birliği oluşturmak
ve faaliyetleri artırmak için çeşitli komisyonlar kurulur. Üç gün süren kurultayda, sorunlar enine boyuna tartışılır.

Kurultayın yapıldığı dönemde, Türk basınında gündelik gazete sayısı 38, gündelik olmayanlar 78, dergiler ise 127 adettir. Genel toplamı 243’ü bulan bu yayınların çoğu resmî kurumlara aittir. Bu nedenle, söz konusu yayınların temsilcileri kurultayda yer almazlar. Yalnızca özel gazete ve dergilerin temsilcileri çağrılır. Bunlar arasında önce bir delege grubu seçimi yapılır. Böylece, İl Basın Kurultayı 117 delegenin katılımıyla gerçekleşir. Basın- Yayın Genel Müdürlüğü tarafından sunulan bir anket, bu yıllardaki basına ilişkin önemli bilgiler verecek türdendir. Okurların İstekleri şeklinde sıralanan ve delegelere dağıtılan bu ankete göre gazeteler pahalı satılmaktadır. Gazetelerin ebatları büyüktür ve sayfa sayıları çoktur. Günlük gazeteler, halkın konuştuğu dili kullanmalıdır. Gazetelerde faydalı yazılar yer almalı, romanlar ve tefrikalar haddinden fazla uzun olmamalıdır. Basın halkın sorunlarıyla ilgilenmelidir. Gazeteler kazanç kapısı olarak görülmemeli ve çıkarlara hizmet
etmemelidir. Okumayı özendirecek yayınlar yapılmalı, dergi kapaklarına kadın resimleri yerine millî abide ve görkemli binaların resimleri konulmalıdır. Cinayet ve aile faciaları
manşetten verilmemeli, açık-saçık resimler yayımlanmamalıdır. Taşrada gazeteler kaymakamlar ve öğretmenler tarafından halka okutulmalıdır. Toplam 23 sorudan oluşan bu anket, halkın basından isteklerinin “aydınlanma” yönünde yoğunlaştığını göstermektedir.

27 Haziran 1938 tarihinde 3511 sayılı kanunla Basın Birliği Kuruluş Kanunu kabul edilir.

Nadir Nadi, bir takım ticari bağlantıları nedeniyle, Avrupa’daki Alman realitesinin kabul edilmesini Cumhuriyet sütunlarında yayımlar (30 Temmuz 1940). Böylece, Türkiye’nin bir an önce safını belirleyip Almanların yanında savaşta yer almasını imâ eder. Buna karşın, Hüseyin Cahit Yalçın, Yeni Sabah gazetesinin 31 Temmuz tarihli nüshasında, Nadir Nadi’yi eleş­tirerek, “Almanya’yı galip zannedenler dalâlet içindedir!” diyerek tepkisini gösterir. Bu konu iki gazeteci arasında süren polemiğin de başlangıcı olur. Araya giren Selim Ragıp Emeç de Son Posta gazetesinde Nadir Nadi’yi destekler ve Alman realitesini kabul etme­nin yerinde olacağını savunur.

Bu dönemde yayın hayatına atılan dergiler arasında Bozkurt, Gök-Börü, Çınaraltı, Ergenekon, Orhun gibi radikal milliyetçi dergiler yanında Millet, Türk Yurdu, Çığır gibi milliyetçi yayınları saymak mümkündür. Bunların karşısında ise Yurt ve Dünya, Adımlar, Yürüyüş, Yeni Edebiyat gibi sol görüşlü dergiler yer almaktadır. Son Posta ise bir dergi değil o dönemde yayınlanan bir gazetedir.

Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan, İsmet İnönü’ye bir takrir verirler. “Dörtlü Takrir” olarak bilinen bu isteklerde, meclis denetiminin anayasanın ruhuna uygun yapılması ön görülmektedir. Ay­rıca, vatandaşların siyasal hak ve özgürlüklerinin genişletilmesi üzerinde durulmaktadır. Bu hususları içeren takrir İnönü tarafından reddedilir.

Görüşler adıyla çıkarılacak bu derginin ilk sayısı 1 Aralık 1945’te yayımlanır. Kapağında, Celal Bayar, T. Rüştü Aras, Fuat Köprülü, Adnan Menderes, Cami Baykurt ve Sabiha Sertel’in fotoğrafları vardır. Bunlar “mecmuamıza yazı yardımlarını vaadedenler” başlığı altında okurlara duyurulur. Tan gazetesinden daha sert bir muhale­fet çizgisi izleyen dergi kısa zamanda geniş bir okur kitlesi bulur. İkinci sayıda Zekeriya Sertel’in yayımladığı “Zincirli Hürriyet” başlıklı yazıda basın özgürlüğü eleştirilmektedir.

Seçimlerin ertesi günü basına demeç veren Celal Bayar, seçim işlerine fesat karıştı­rıldığını ve seçime halkın iradesinin yansıtılmadığını söyler. Bu demeci yayınlayan Yeni Sabah ve Gerçek gazeteleri kapatılır. Söz konusu demeci yayımlayan Tanin gazetesine ise hiç dokunulmaz.

Cumhuriyet Dönemi basını konusunda bu araştırmada ayrıntılı bir inceleme yapmak,
hem yer darlığı, hem de bazı engeller yüzünden mümkün değildir. Her şeyden önce, bu
dönem basınının sistematik bir envanterinin bulunmaması en önemli engeldir. Hangi yıllarda, kaç süreli yayın çıktığı, bunların çıkış yeri ve çıkaranlar, yayın politikaları, yayın türleri, içerik özellikleri vs. gibi bilgiler henüz tam anlamıyla mevcut değildir. Bu nedenle, dönemin basını üzerine nicelik yönünden bir değerlendirme yapmak, şu an için mümkün görülmemektedir. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Mecliste bulunan ve üçü de gazeteci
kökenli olan F. Ahmet Aykaç, A. İhsan Tokgöz ve A. Süreyya Ağaoğlu bir gensoru verirler. Gensorunun konusu basındaki suistimallerdir. Buna göre bazı gazeteler tehlikeli bir yol izlemekte ve vatandaşı zehirlemektedir. Bir an önce bu zararlı yayınlara dur denilmelidir. Nitekim birkaç gün içinde bu gensoru görüşülür ve meclis 25 Temmuz 1931 tarihinde yeni Matbuat Kanunu’nu kabul eder. Bu kanunun 50. maddesine göre memleketin genel siyasetine dokunacak yayınlar bakanlar kurulu kararı ile kapatılacak ve sahipleri kapatılma süresince başka bir isim altında gazete çıkaramayacaktır. Oldukça katı sınırlamalar getiren bu kanun, uzun yıllar gazetecilerin korkulu rüyası haline gelir. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Okurların İstekleri şeklinde sıralanan ve delegelere dağıtılan bu
ankete göre gazeteler pahalı satılmaktadır. Gazetelerin ebatları büyüktür ve sayfa sayıları çoktur. Günlük gazeteler, halkın konuştuğu dili kullanmalıdır. Gazetelerde faydalı yazılar yer almalı, romanlar ve tefrikalar haddinden fazla uzun olmamalıdır. Basın halkın sorunlarıyla ilgilenmelidir. Gazeteler kazanç kapısı olarak görülmemeli ve çıkarlara hizmet etmemelidir. Okumayı özendirecek yayınlar yapılmalı, dergi kapaklarına kadın resimleri yerine millî abide ve görkemli binaların resimleri konulmalıdır. Cinayet ve aile faciaları manşetten verilmemeli, açık-saçık resimler yayımlanmamalıdır. Taşrada gazeteler kaymakamlar ve öğretmenler tarafından halka okutulmalıdır. Toplam 23 sorudan oluşan bu anket, halkın basından isteklerinin “aydınlanma” yönünde yoğunlaştığını göstermektedir. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Basındaki tedirginlik sosyal hayatta da devam etmekte, DP’yi iç ve dış politikada zorlu
günler beklemektedir. Kıbrıs sorunu Londra’da görüşülecek ve bir karara bağlanacaktır.
İşte bu günler öncesinde, gazetelerde Selanik’te bulunan Atatürk’ün evine ve Türk konsolosluğuna bomba atıldığı haberleri yayımlanır. Bunu protesto etmek için DP tarafından başlatılan gösteride olaylar çıkar. 6 Eylül 1955 günü başlayıp, 7 Eylül sabahına kadar süren gösterilerde İstanbul ve İzmir başta olmak üzere, ülkenin farklı yerlerindeki azınlıklara ait dükkanlar ve kiliseler tahrip edilir. Saatler süren bu trajik olaylar ancak ordunun yardımıyla sıkıyönetim ilân edilerek durdurulabilir. Sıkıyönetim komutanı Korgeneral Nurettin Aknoz, 10 Eylül’de yaptığı bir basın toplantısında, o güne kadar benzeri görülmemiş basın yasaklarını uygulamaya sokar. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Bütün kısıtlamalara rağmen muhalefet etkinliğini korumaya çalışmaktadır. 19 Eylül 1955 tarihinde, Ulus gazetesinde İsmet İnönü’nün “Çetin bir imtihan!” başlıklı yazısı yayımlanır. Bu yazıda, meclisin toplanması, hükümetin olaylar hakkında vekillere bilgi vermesi ve meclis denetiminin harekete geçirilmesi istenmektedir. Ertesi gün, yani 20 Eylül’de, bu yazı sebebiyle Ulus gazetesinin basılması ve dağıtılması süresiz olarak yasaklanır. Doğru yanıt E şıkkıdır.