TÜRK BASIN TARİHİ - Deneme Sınavı - 14

MÖ 3000’li yıllarda Ortadoğu’ya gelen Sami kökenli Fenikeliler denizcilikteki yetenekleri ve ticari girişimleri ile tanınmaktaydı. Kısa süre içinde Akdeniz ve
Ortadoğu’da genişlemeyi başardılar. Günümüzde kullanılan pek çok alfabenin de atası sayılan Fenike alfabesini MÖ 1050’li yıllarda kullanmaya başladılar. Bu alfabe zaman içinde eski Yunan ve Romalılar tarafından kullanılan Latin alfabesinin doğmasına ve gelişmesine yardımcı oldu.

Roma otoritesinin gerilemeye başladığı dönemlerde Charlemange (Şarlman) (742-814); dilde reform yapmak, okuma-yazmayı artırmak ve kitap kültürünü yaygınlaştırmak için önemli çalışmalar yaptı. İngiliz din adamı Alcuin’i (732-804) bu amaçla görevlendirdi. Şarlman yayımladığı bir fermanla: “Her piskoposluk bölgesinde ve her manastırda; ilahiler, notalar, şarkılar, hesap ve gramerin mutlaka öğretilmesini ve özenle düzeltilmiş kitapların el altında bulunmasını” emretti.

Yazışmalarında Çinceyi kullanan Kore’nin dördüncü Kralı Büyük Sejong (1397-1450), “halk için bir yazı” oluşturmak amacıyla, 1444 yılında çalışmalar başlattı. Kendisinin de aralarında bulunduğu bilim adamları heyeti Çin, Uygur [Türk], Moğol dillerini inceleyerek, daha önce hiçbir alfabeyi örnek almayan 25 harflik Han’gil alfabesini uygulamaya geçirdiler. 1446 yılında bu alfabe kullanılarak basılan ilk eser Hunmin Congim (Halka Doğruları Öğreten Ses) adıyla yayımlandı.

Çinlilerin baskı uygulamasını geliştiren ve müteharrik (hareketli) harflerle basım işini gerçekleştirenler ise Uygur Türkleri olur. 1902-1907 yılları arasında yapılan alan araştırmalarında, Turfan bölgesinde, Uygur Türkçesine ait sert ağaçtan yapılmış yüzlerce harf bulunur. Ağaç harflerin dünya matbaa tarihinde kullanılan en eski harfler olduğu bilinmektedir. Bunun yanı sıra Çinlilerin kullandığı kâğıtların daha kaba ve kalın, buna mukabil Uygur Türklerinin kullandığı kâğıtlarınsa daha ince ve kaliteli olduğu tespit edilir. Uygurların ayrıca baskı işinde minyatürlere ve tezhibe yer vermesi onların bu alandaki hünerlerinin ileri
derecede olduğunu gösterir. Uygurlar matbaayı daha çok kutsal saydıkları metinleri çoğaltmakta kullandılar. Sonraki yüz yıllarda Doğu Avrupa ve Kuzey
Afrika’ya göç ederken basım aletlerini de yanlarında götürdüler.

Kur’an metinleri 1530 yılında Venedik’te basılıp dağıtılmaya başlandı. Asıl amaç düşman olarak görülen Müslümanların kutsal kitaplarını tanımak ve onlara karşı daha etkili tedbirleri almaktı.

Osmanlı’nın aslî unsurunu oluşturan Türkler matbaaya ancak 1700’lü yıllarda ulaşabildi. İlk olarak 1727 yılında İbrahim Müteferrika’nın girişimiyle matbaa kurulmaya başlandı ve iki sene sonra faaliyete geçti. Bu tarihten günümüze kadar geçen 287 yıllık süreç Türk basın-yayın tarihinin gelişimini kapsar. Bu gelişim içinde matbaacılık, kitap, gazete ve dergi basımı öne çıkan faaliyetler arasında yer alır.

Bir kitabı veya belgeyi el yazısı yoluyla aynen kopya eden, çoğaltan kişilere Osmanlı'da müstensih denilirdi. Matbaanın Osmanlı'ya geç gelmesinde müstensih ve hattatların rolü büyüktür.

Osmanlı ülkesinde kâğıt 1453 yılından beri Beykoz, Kâğıthane ve Bursa’da üretilmekteydi. Ancak bunlar matbaadan ziyade müstensihler tarafından kullanılmak için üretilen özelliklere sahipti. Matbaada kullanılabilecek kâğıtlar daha çok yurt dışından ithal edilmekteydi. Bu da basılan kitap veya dokümanın pahalı satılmasına sebep olmaktaydı. Bu güçlüğü ortadan kaldırmak için 1741 yıllında, yine İbrahim Müteferrika’nın girişimleri ile Yalova’da Yalakâbad Kağıthanesi kurulur. Polonya’dan getirilen üç kâğıt ustası burada çalıştırılır. 10-15 yıl faaliyetini sürdüren bu imalathanenin emirliğine, 70 yaşını aşmasına
rağmen, 1744 yılında İbrahim Müteferrika tayin edilir. Müteferrika Matbaası’nda hazırlanan kitaplar ve diğer çalışmalar burada üretilen kâğıtlara basılır.

Matbaada kullanılacak baskı makineleri ve yazı kalıpları yurt dışından getirtilir. Bu gelişmeden haberdar olan hattat loncasının tepkilerini hafifletmek için kurulacak matbaada dini kitap basılmayacağı konusunda güvence verilir. 1727 yılında İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim Han Camii yanındaki Mismarî Şüca Mahallesi’nde bulunan evinin altında ilk matbaa teşkilatı kurulmaya başlanır. Muhtemelen sarayla ilgili diğer görevlerle uğraştığı için kuruluş çalışmaları bir hayli zaman alır. İki yıl sonra, 1729 yılında Cevherî tarafından hazırlanmış, Vanî Mehmet Efrendi’nin Türkçeye çevirdiği Vankulu Lügati, İbrahim Müteferrika Matbaası’nda basılan ilk Türkçe kitap olarak yayın dünyasındaki yerini alır.

Lisânü’l-Acem, Füyuzât-ı Mıknatisiye, Takvimü’t-Tevarih ve Gramaire Turque İbrahim Müteferrika matbaasında basılan eserler olup İbn-i Sina'nın Kitabu'ş-Şifa'sı burada basılanlar arasında değildir.

Kamuoyu yaratmanın önemini kavrayan Roma imparatoru Julius Sezar (MÖ 10044) döneminde senato tutanaklarının Acta Senatus (Senato Haberleri) adıyla yayımlanması halka yönelik haber yayıncılığının ilk örneklerinden biri sayılır. Yine aynı dönemde bugünkü resmi gazetelerin atası sayılan Acta Publica (Halk Haberleri) adlı tek sayfalık bültenler yayımlanmaya başlanır. Bunun gibi Sezar’ın MÖ 59 yılında Roma’da günlük olarak çıkarılan Acta Diurna (Günlük Haberler) gazetesini çıkardığına dair belgeler mevcuttur. İlk matbaanın kullanıldığı Çin’de MS 618-907 yılları arasında devlet memurlarına dağıtılan ve bürokratik işleyişi konu alan Bao (Duyuru) adı verilen raporların da bu amaçla oluşturulduğu söylenebilir. Almanya’da el ilanları (Flugblatt) yazılı ve resimli olarak iki farklı türde üretilir. XV. yy’da yaygın olarak kullanılan bu ilanlar bir noktada gazetelerin öncüleri sayılır. Doğru cevap B’dir.

1828 yılında Mısır’da yayımlanan Vekâyi-i Mısriyye (Mısırdaki Olaylar) Osmanlı Türkçesi ile çıkarılan ilk gazetedir. Bu gazete Avrupa’daki ilk örnekten 219 yıl sonra yayınlanır. Matbaanın kabulündeki yaklaşık 280 yıllık gecikmenin bir benzerinin gazetecilikte de yaşandığını anlaşılmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Tanzimat Dönemi’nin yenilikçi padişahı II. Mahmud ve onun gibi yenilik taraftarı devlet adamları Blak Bey’in yaptıklarını yakından takip etmekteydiler. Blak Bey çıkardığı gazetelerle adeta tek kişilik bir ordu gibi Osmanlı düşmanları ile mücadele etmekteydi. Bunun üzerine II. Mahmud, Blak Bey’i İstanbul’a çağırarak ondan resmî bir gazete çıkarmasını istedi. Le Moniteur Ottoman (Osmanlı Aynası) gazetesi 1831 yılında çıkarılmaya başlandı. Osmanlı çıkarlarını savunan bir anlayışla yayın yapan gazetede, daha sonraları Takvim-i Vekâyi’deki yazıların Fransızca çevirileri de yayımlandı. Doğru cevap B’dir.

İngiliz tebaasına mensup William Churchill, 1816 yılında Osmanlı ülkesine gelir. Önce İzmir, ardından İstanbul’da yaşamaya başlar. Ticaretin yanı sıra ABD Konsolosluğu’nda görev yapar. 1833 yılından sonra aralarında Morning Herald’ın bulunduğu bazı gazetelerde muhabir olarak çalışır. Churchill, kendisine verilen imtiyaza dayanarak 31 Temmuz 1840 tarihinde Ceride-i Havadis adlı gazeteyi çıkarmaya başlar. On günde bir yayımlanan yarı resmî nitelikte olan gazete, özellikle ticarî konularla ilgilenmesi ve dilinin sadeliği yönüyle dikkat çekicidir. İlk üç sene yayımlanan gazetenin tirajı 200’ü geçemez. Masraflarını karşılayamayan gazete kapanmak zorunda kalır. Doğru cevap E’dir.

1860’lı yıllarda hızlı bir gelişim sürecine giren basın için Matbaa Nizamnâmenin yetersiz kalacağı aşikârdır. Bu nedenle 1852 tarihinde, III. Napolyon döneminde yürürlüğe giren Fransız Basın Kanunu örnek alınarak yeni bir Nizamnâme hazırlanır. 1864 yılında uygulamaya giren Matbuat Nizamnâmesi basına karşı sansür uygulamalarının başlangıcını teşkil edecek düzenlemeleri içermektedir. Bu Nizamnâmenin hükümleri gereği ceza alan gazeteciler olduğu bilinmektedir.

Doğru cevap D’dir.

Türk gazeteciliği veya Tanzimat Dönemi basını denilince akla ilk gelmesi gereken kişi şüphesiz İbrahim Şinasi’dir (1826-1871). Çağdaşlaşma Dönemi Türk Edebiyatı’nın kurucusu olan Şinasi, 1800’lü yılların ikinci nesli içinde doğar. Yaklaşık 46 yıl yaşayan İbrahim Şinasi, kısa süren ömrüne rağmen önemli yeniliklerde öncü rolü oynar. Bu öncülük onu hem teorik hem de pratik anlamda kültürel çağdaşlaşmanın gerçek lideri konumuna çıkarır. İlk gazeteci, ilk tiyatro yazarı, ilk bilimsel derleyici olması yanında ilk ideolojik şiirlerin şairi olarak da bilinir. Doğru cevap C’dir.

Kuruluş döneminde, Osmanlı’nın itibarlı ailelerinden Necip Paşa torunu Mehmed, Kayazade Reşad, Menapirzade Nuri, Subhipaşazade Ayetullah Bey ve Namık Kemal’den oluşan cemiyete sonraki dönemde çeşitli katılımlar gerçekleşir. Kendilerine İngiltere’deki Carborani Cemiyeti’nin yapılanmasını örnek alan topluluk Şehzade Murat ve kardeşi Abdülhamid Efendilerin de desteğini alırlar. Mustafa Fâzıl Paşa’nın gençleri teşvik etmesiyle Yeni Osmanlılar Cemiyeti kurulur. Yedi-Sekiz Hasan Paşa, okuma-yazma bilmediği için imzasını Osmanlıca 7-8 sayıları ile atan Beşiktaş muhafızıdır.

Doğru cevap E’dir.

Tanzimat Dönemi’nin önemli aydınlarından biri olan Namık Kemal edebiyat dünyasında hürriyet şairi olarak tanınır. Şinasi ile tanıştıktan sonra düşünceleri daha çok siyasi ve toplumsal alana yönelir, şiirinin konusu değişir. Daha sonra Namık Kemal şehircilik, eğitim, maliyenin ıslahı gibi konulara el atmaya başlar. Kadınların okutulması konusunu ortaya atar. İstanbul yangınları üzerine yazdığı bir yazı Sadrazam Âli Paşa tarafından ilgi ile karşılanır ve Kemal’in rütbesi arttırılır. Gazetede ülke sorunları üzerine yazdığı yazıları da dikkat çeker. Edebiyat ve dil, tıp öğretiminin Türkçe yapılması gibi farklı konularda devrini aşan görüşler dile getirir. Doğru cevap D’dir.

7 Kasım 1864 tarihinde Fransızların yerel yönetim kanunlarından ilham alınarak hazırlanan yeni yönetim yapılanması uygulanmaya başlar. Böylece imparatorluk idari anlamda 21’i Asya, 6’sı Avrupa, 1’i Afrika ve 1’i de Akdeniz adalarında olmak üzere toplam 29 vilâyete ayrılır. Her vilâyete bir vali atanarak sorunların yerinde çözümlenmesine çalışılır. Bu kanunun getirdiği bir başka önemli yenilikse basın alanında yaşanır. Buna göre her vilâyet merkezinde bir resmî basımevi kurulacak, burada evrak dışında ayrıca Takvim-i Vekâyi benzeri bir gazete çıkarılacaktır. Bunun ilk örneği reformcu bir bürokrat olan Mithat Paşa’nın vali olduğu Tuna vilâyetinde gerçekleştirilir. 1865 yılında yayına başlayan Tuna gazetesi, taşrada çıkarılan ilk resmî gazete olur. Doğru cevap B’dir.