TÜRK ANAYASA HUKUKU

Aktif statü hakları (siyasi haklar), kişilerin devlet yönetimine katılmasını sağlayan haklardır (Kapani, 1981: 6). Kişiler seçimlerde ve halkoylamasında oy kullanmak, aday olmak vb. yollarla ülke yönetiminde söz sahibi olma ve siyasi kararların alınmasına katılma imkânını elde ederler. Siyasi parti kurma, partilere girme, kamu
hizmetlerine girme, dilekçe hakkı ve vatandaşlık hakları bu kategoriye giren haklardandır.

İnsan haklarını, ortaya çıkışları ve gelişim süreçleri itibarıyla kuşaklar halinde sınıflandıran yaklaşıma göre başlangıçtan günümüze insan haklarını üç kuşakta ele alınmaktadır: Birinci kuşak, “insan kişiliğinin korunmasına ilişkin medeni ve siyasal hakları”; ikinci kuşak, insanın onur içinde yaşamasını amaçlayan “ekonomik, sosyal ve kültürel hakları”, üçüncü kuşak ise insanın uygun çevrede ve barış içinde yaşamasını amaçlayan “dayanışma hakları”nı kapsamaktadır.

1980 Anayasası'nın işinin hakları ve ödevleri bölümünde (m.17-40); kişinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığı; zorla çalıştırma yasağı; kişi hürriyeti ve güvenliği; özel hayatın gizliliği; konut dokunulmazlığı;haberleşme hürriyeti; yerleşme ve seyahat hürriyeti; din ve vicdan hürriyeti; düşünce ve kanaat hürriyeti; düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti; bilim ve sanat hürriyeti; basın hürriyeti; dernek kurma hürriyeti; toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı; mülkiyet hakkı; hak arama hürriyeti; kanuni hâkim güvencesi; suç ve cezalara ilişkin esaslar; ispat hakkı; ve temel hak ve hürriyetlerin korunmasına ilişkin hükümlere yer verilmiştir.

Anayasa’nın 13’üncü maddesine göre, temel hak ve hürriyetler kanunla sınırlanabilir. cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik veya diğer yürütme işlemleriyle temel hak ve hürriyetler sınırlanamaz. Anayasa (m.104/17), Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile temel haklar, kişi hakları ve siyasi hakların düzenlenemeyeceğini öngörmüştür.

Hak ve hürriyetlerin özüne dokunmama kriteri şöyle tanımlanmaktadır: “Bir hak ve hürriyetin özü, onun vazgeçilmez unsuru, dokunulduğu takdirde söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak olan aslî çekirdeğidir”. Anayasa Mahkemesi de 1961 Anayasası döneminde verdiği bir kararında benzer bir tanım yapmıştır: “Bir hakkın veya hürriyetin kullanılmasını açıkça yasaklayıcı veya örtülü bir şekilde kullanılamaz hale koyucu veya ciddi surette güçleştirici ve amacına ulaşmasını önleyici ve etkisini ortadan kaldırıcı hükümler o hak ve hürriyetin özüne dokunur”.

Anayasa’nın 15’inci maddesi, savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının kısmen veya tamamen durdurulabileceğini veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabileceğini öngörmektedir. Anayasa bu aşırı daraltmaya izin vermiş olmakla birlikte, bu dönemlerde yapılacak sınırlamalara karşı bazı önemli koruma kriterleri de getirmiş bulunmaktadır. Buna göre, “savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde dahi, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz”.

Temel hak ve hürriyetlerin korunmasına ilişkin başlıca yöntem ve araçlar, yürütmenin yargısal denetimi (idarî yargı), yasama işlemlerinin yargısal denetimi (anayasa yargısı), bağımsız idarî kurumlar aracılığıyla koruma, insan hakları örgütlerinin girişimleri ve uluslararası sözleşmelerle getirilen koruma mekanizmalarından oluşmaktadır. Yürütme işlemlerinin yargısal denetimi kapsamında, temel hak ve hürriyetlerin, yürütmenin yargısal denetimi yoluyla korunmasında, idarenin kanun hükümlerini uygularken belli bir birey hakkında yaptığı işlem veya eylemin somut bir ihlale yol açması durumunda, ilgili kişi bu işlem ya da eylemin ortadan kaldırılması için yargı organına başvurabilmektedir.

Temel hakları kanunla veya diğer kamusal işlemlerle ihlal edilen kişilerin bazı şartlarla anayasa mahkemesine giderek, kanun hükmü ya da işlemin iptaline yönelik başvuruda bulunabilmeleri anlamına gelen Anayasa şikayeti usulü (Bireysel başvuru yolu) 2010 Anayasa değişikliği ile kabul edilmiştir.

İnsan hakları ihlallerine karşı, hak ve hürriyetleri koruma amacına yönelik olarak diğer mekanizmaların haricinde bağımsız idarî kurumlar bulunmaktadır. Bağımız idarî kurumlar uzmanlık alanlarına göre başlıca üç grupta toplanmaktadır:  “İletişim ve enformasyon” alanıyla ilgili kurumlar (örneğin, RTÜK); “Piyasa ekonomisi” alanıyla ilgili kurumlar (örneğin, Rekabet Kurulu); İdareyi denetlemekle görevli “ombudsman (kamu denetçisi)” ve “arabulucu” gibi adlar verilen genel nitelikteki kurumlar (örneğin, Kamu Denetçiliği Kurumu, Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu).

Hürriyet, başkalarına zarar vermemek şartıyla bireyin bir şeyi yapıp yapmamaya ya da belli bir şekilde davranıp davranmamaya kendi iradesiyle karar vermesi ve kararının gereklerini yerine getirirken başkaları tarafından engellenmemesi olarak tanımlanabilir. Doğru cevap B'dir.

Dayanışma hakları yeni sınıflandırma içerisinde yer almaktadır. Doğru cevap A'dır.

Bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetler” deyimi aslında pozitivist hak anlayışının kabul edildiğini göstermektedir. Doğru cevap C'dir.

Sosyal ve ekonomik haklar bölümünde (m.41- 65); ailenin korunması ve çocuk hakları; eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi; çalışma ve sözleşme hürriyeti; dinlenme hakkı; sendika kurma hakkı; sendikal faaliyet; toplu iş sözleşmesi; grev hakkı ve lokavt; ücrette adalet; sağlık, çevre ve konut hakkı; sosyal güvenlik hakkı gibi hürriyetler yer almıştır. Doğru cevap E'dir.

Anayasada belirtilmiş olmasa bile bazı hak ve hürriyetlerin kendi niteliklerinden doğan, başka bir ifadeyle “eşyanın tabiatında mevcut” olan sınırları vardır. İşte bunlara “objektif sınırlar” adı verilir. Doğru cevap D'dir.

Anayasası ile sokulan “hak ve hürriyetlerin özü- ne dokunmama” kriteri şöyle tanımlanmaktadır: “Bir hak ve hürriyetin özü, onun vazgeçilmez unsuru, dokunulduğu takdirde söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak olan asli çekirdeğidir”. Doğru cevap C'dir.

Ölçülülük ilkesinin, elverişlilik, gereklilik ve oranlılık şeklinde üç unsuru vardır. Doğru cevap D'dir.

Anayasa’nın 14’üncü maddesi ile kişilerin yanı sıra devletin de temel hakları yok etmesi ve sınırlama yetkisini kötüye kullanması yasaklanmıştır. Doğru cevap E'dir.

Anayasa’nın 15’inci maddesi (f.1), savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının kısmen veya tamamen durdurulabilir. Doğru cevap B'dir.

Uluslararası düzeyde korumanın en etkin örneği, Avrupa Konseyi bünyesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile getirilen mekanizmadır. Çünkü bu koruma mekanizması yargısal denetimi içermektedir. Sözleşme ile ihdas edilen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, taraf devletlerin ya da birey- lerin başvurularını inceleyerek hukuken bağlayıcı karar alma yetkisine sahiptir. Doğru cevap A'dır.

Hukuk tarafından kişiye tanınmış olan ve belli bir şeyin yerine getirilmesini içeren isteme yetkisine hak denir. Doğru cevap A'dır.