TÜRK ANAYASA HUKUKU

Hukukî açıdan cumhuriyet kavramı iki anlamda kullanılabilmektedir: Dar anlamda cumhuriyet ve geniş anlamda cumhuriyet. Dar anlamda cumhuriyet: Dar anlamda cumhuriyet, hukuki olarak monarşi olmayan devlet anlamına gelir (Gözler, 2000: 93; Erdoğan 1999:
243).

Anayasa’mızda “Cumhuriyet” kavramının hukuki açıdan “dar anlamda” kullanılmıştır. Zira, Cumhuriyet kavramı demokrasi ile özdeş olarak kullanılmış olsaydı, ayrıca “demokratik devlet” ilkesinin Devletin nitelikleri arasında sayılmasına gerek kalmazdı. O hâlde, Anayasa’ya göre, Türkiye Devleti bir monarşi değil, demokratik bir Cumhuriyettir.

Üniter devlette tek bir anayasa, yasama organı ve hükûmet varken; federal devlette federe devletlerin de kendi anayasaları, yasama organları ve hükûmetleri bulunmaktadır. Üniter bir devlette, yasama, yürütme ve yargı iktidarları federal sistemlerde olduğu gibi bölünemez. Bu nedenle "I." ve "II." seçenekleri doğru kabul edilebilir.

Öte yandan devletin ve ülkenin bölünemeyeceği konusu esasen federal devletler için de geçerlidir. Ayrıca "yerel yönetim uygulaması federal sisteme özgü bir kurum olmayıp, devletin üniter niteliğini etkilemez. Bu nedenlerle "III." ve "IV." seçenekleri üniter devlete mahsus özellikler arasında gösterilemez.

Anayasa’nın 2’nci maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti demokratik bir devlettir. Yine Anayasa’nın 6’ncı maddesinde yer alan “egemenlik kayıtsız şartsız Milletindir” hükmü de demokratik devleti öngören bir ilkedir.

Lâikliğin, din hürriyeti ve din ve devlet işlerinin ayrılığı şeklinde iki temel unsuru bulunmaktadır (Özbudun, 1998: 54). Din hürriyeti, inanç ve ibadet hürriyetinden oluşur.

Demokrasinin temel kurumları özgür ve düzenli seçimler, siyasi çoğulculuk ve yarışma (çok-partili siyasal hayat), insan hakları (temel hak ve hürriyetler), çoğunluk yönetimi ve azınlık hakları ile seçilmişlerin üstünlüğüdür (Erdoğan, 2001: 241-263)

Seçimlerin serbestliği ilkesi, vatandaşların hiçbir baskı ve zorlama olmadan oy kullanabilmesini ifade eder. Anayasa bu ilkeyi kabul etmiştir (m.67/2). 298 sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunu’na göre de (m.88), “hiçbir seçmene sandık başında müdahale, telkin ve tavsiyede bulunulamaz.” Seçimlerin serbestliği, oy vermenin bir mecburiyet hâline getirilemeyeceğini, yani “ihtiyari oy” sisteminin benimsenmesi gerektiği anlamına da gelir.

Hukuk devletinde devlet organlarının bağlı olacağı kurallar pozitif hukukla sınırlanamaz. Zira, hukuk devleti, “kanun devleti” demek değildir.  

Anayasa, “hukukun genel ilkeleri”nden doğrudan doğruya söz etmemiştir. Bununla birlikte, Özbudun’un belirttiği gibi, Anayasa’nın 138’inci maddesinde yer alan, “hâkimler... Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler” hükmü, anayasa yargısı da dahil olmak üzere her düzeydeki hâkimlerin yazılı kuralların yanında, hukukun genel ilkelerini de dikkate almalarını zorunlu kılmaktadır (Bk. Özbudun, 1998: 95-96).

Adil ücret hakkı, konut hakkı, eğitim hakkı ve sağlık hakkı temel sosyal haklar arasında yer alır. Oy kullanma hakkı ise demokratik bir hak olarak sınıflandırılabilir.

Anayasa’nın eşitliğe ilişkin bu hükmü kişiler arasında ayrımcılık yapılmasını ve bazı kimselere ayrıcalık tanınmasını yasaklamakta ve bütün devlet organlarına eşit işlem yapma yükümlülüğü getirmektedir (Tanör-Yüzbaşıoğlu, 2001: 114-115). 2010 değişikliğiyle de 10’uncu maddeye “Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz” ve “Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz” hükümleri eklenmiştir.

Lijphart, federalizmin beş ikincil özelliğine işaret etmektedir. Bunlar, yazılı anayasa, iki-meclisli yasama organı, federasyonu oluşturan kurucu birimlerin federal anayasanın değiştirilmesine katılma ve kendi anayasalarını tek taraflı olarak değiştirebilme hakları, kurucu birimlerin federal mecliste eşit veya oranlarının üzerinde temsil edilmesi ve yerinden yönetim olarak sayılmaktadır.

Cumhuriyet, egemenliğin halka ait olduğu ve yöneticilerin dönemsel olarak seçimle belirlendiği rejimi ifade eder.

Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren üniter devlet şekliyle birlikte, yerel yönetim ilkesini de benimsemiş ve korumuştur. Yerinden yönetim ilkesi Türkiye’de Anayasal düzeyde ilk defa 1921 Anayasası’nda yer almıştır.

Hemen bütün anayasalarda bir başlangıç bölümü bulunmaktadır. Anayasaların yapılış sebepleri ile dayandıkları temel felsefeyi açıklayan ve genellikle edebî bir üslupla yazılan başlangıç bölümleri, belki de her anayasanın “en ulusal ve en özel” yönünü vurgulayan kısmıdır. Başlangıçlar, kural olarak anayasanın diğer hükümleri gibi uygulanabilir hukuk normları içermezler.

1961 Anayasası’nın “milliyetçilik” yerine “millî devlet” (m.2) deyimini kullanması ve Başlangıç bölümünde de “Türk Milliyetçiliği”nin bir tanımını vermesine karşılık, 1982 Anayasası, Cumhuriyetin niteliklerini belirten 2’nci maddesinde doğrudan “Atatürk milliyetçiliğine bağlılık” ifadesine yer vermiştir.

Anayasa Mahkemesi, 6287 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un bazı hükümlerinin iptal istemini reddettiği 2012 tarihli kararıyla yerleşik laiklik içtihadını kökten değiştirmiş ve kararın gerekçesinde belirtildiği üzere “özgürlükçü laiklik” yorumunu benimsemiştir.

Lijphart, federalizmin beş ikincil özelliğine işaret etmektedir. Bunlar, yazılı anayasa, iki-meclisli yasama organı, federasyonu oluşturan kurucu birimlerin federal anayasanın değiştirilmesine katılma ve kendi anayasalarını tek taraflı olarak değiştirebilme hakları, kurucu birimlerin federal mecliste eşit veya oranlarının üzerinde temsil edilmesi ve yerinden yönetim olarak sayılmaktadır

Demokrasinin temel kurumları özgür ve düzenli seçimler, siyasi çoğulculuk ve yarışma (çok-partili siyasal hayat), insan hakları (temel hak ve hürriyetler), çoğunluk yönetimi ve azınlık hakları ile seçilmişlerin üstünlüğüdür.

Yurt dışında bulunan Türk vatandaşlarının Türkiye’deki seçimlerde oy kullanabilmelerini sağlamak amacıyla da 1995 yılında Anayasa’nın 67’nci maddesinin ikinci fıkrasına şu cümle eklenmiştir: “... Ancak, yurt dışında bulunan Türk vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.” Anayasa’nın “uygulanabilir tedbirler” ifadesi, vekalet yoluyla, mektupla veya Türk temsilciliklerinde oy verme gibi gıyabi oy usullerinin veya geliştirilebilecek diğer yöntemlerin kullanılabilmesine imkân sağlamaktadır. 2008 yılında da gerekli kanuni düzenlemeler yapılarak yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlarının seçimlerde oy kullanması mümkün hâle getirilmiştir.

Atatürk, millet kavramını şöyle tanımlamıştır: “Bir harstan (kültürden) olan insanlardan mürekkep cemiyete millet denir.” Atatürk’ün daha geniş bir millet tanımı ise şöyledir: “(a) Zengin bir hatıra mirasına sahip bulunan; (b) Beraber yaşamak hususunda müşterek arzu ve muvafakatte samimi olan; (c) Ve sahip olunan mirasın muhafazasına beraber devam hususunda iradeleri müşterek olan insanların birleşmesinden meydana gelen cemiyete millet namı verilir”