TÜRK ANAYASA HUKUKU

Türkiye’de, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde başlayan anayasacılık hareketleri çerçevesinde “misak” (sözleşme) biçiminde meydana getirilen ilk anayasal belge olan Sened-i İttifak, 1808 yılında merkezî hükûmetin temsilcileri ile âyan temsilcileri arasında yapılan görüşmeler sonucunda kabul edilmiştir. Sened-i İttifak ile kabul edilen hükümlerden bazıları merkezi otorite, bazıları ayanlar ve bazıları da genel olarak halk yararına sonuçlar doğurucu niteliktedir.

Genel olarak halkın yararına olan hükümler:
1. Yoksullar ve reaya korunacak, vergiler haksız ve ezici olmayacaktır.
2. Reayaya zulüm edilmeyecek, suç işlenmesi durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmeyecektir.

Din ve devletin yanı sıra, milletin de ihyasından söz edilmekle Tanzimat Fermanı yeni bir yaklaşım belirlemiş olmaktadır.

1839 yılında Padişah tarafından tek taraflı olarak “ferman” biçiminde ilan edilmiştir.

Islahat Fermanı, daha sonraki dönemlerde dış ilişkiler bakımından batılı devletlerin ve Rusya’nın müdahalelerine dayanak oluşturmuş, içeride ise özellikle Hristiyan “millet”lerin bağımsızlık hareketlerinin bir başlangıcı olmuştur.

23 Aralık 1876’da Padişah İkinci Abdülhamit tarafından “ferman” biçiminde ilan
edilmiştir. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Âyan olmak üzere iki meclisli bir parlamento (Meclis-i Umûmi)kurmuştur. Kanun yapma yetkisi Parlamentoya aittir. Kanun teklif etme hakkı Bakanlar Kuruluna aittir. Ancak milletvekillerinin kanun teklifi ise Padişah’ın iznine bağlıdır. Her iki Meclisçe kabul edilen kanunların Padişah tarafından onaylanması gerekmektedir. Hükûmetin, Parlamentoya karşı sorumluluğu açıkça belirtilmemiştir. Padişah’ın kanunları veto etme ve Parlamentoyu feshetme yetkisi bulunmaktadır. Bir “meşruti monarşi” kurmaya çalışan 1876 Anayasası’nda 1909 yılında bazı değişiklikler yapılarak, temel hak ve hürriyetler genişletilmiş, Bakanlar Kurulunun sorumluluğu esası benimsenmiş, Parlamentonun yetkileri artırılmış, Padişahın yetkileri ise daraltılmıştır.

23 maddelik kısa bir anayasa olan 1921 Anayasası’nın en önemli kuralı, “millî egemenlik ilkesi”dir (m.1).

Katı bir anayasa olan 1924 Anayasası, “Anayasa’nın hiçbir maddesi hiçbir sebep ve bahane ile savsanamaz ve işlerlikten alıkonamaz. Hiçbir kanun Anayasa’ya aykırı olamaz” (m.103) hükmüyle anayasanın üstünlüğü ilkesini benimsemiş olmakla birlikte, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yer vermemiştir.1924 Anayasası, meclis hükûmeti ile parlamenter rejim arasında karma bir hükûmet sistemi kurmuştur. 1924 Anayasası, kişi hak ve hürriyetlerini
genel olarak düzenlemiş, ancak Batı anayasalarında da tam olarak görülmeyen sosyal haklara yer vermemiştir.

Öte yandan 1961 Anayasası, seçilmiş siyasi iktidarlar üzerinde, bu Anayasa’yı yapan siyasi güçlerin düşüncelerine uygun bir kontrol sağlanması amacıyla, etkili bir askerî ve yargısal vesayete yer vererek demokrasiden ciddi bir şekilde sapmıştır. Bu yönleriyle 1961 Anayasası, 1924 Anayasası’ndan çok geri bir anayasa olma özelliğine sahiptir. 1982 Anayasası ise 1961 Anayasası’nın bu antidemokratik düzenlemelerini daha da genişleterek benimsemiştir.

ilk anayasal belge olan Sened-i İttifak, 1808 yılında merkezî hükûmetin temsilcileri ile âyan temsilcileri arasında yapılan görüşmeler sonucunda kabul edilmiştir.

1839 yılında Padişah tarafından tek taraflı olarak “ferman” biçiminde ilan edilen Tanzimat Fermanı ile devletin bütün uyrukları için can, mal ve ırz güvenliğinin teminat altına alınması, düzenli bir vergi sistemine geçilmesi, genel ve zorunlu askerlik uygulamasının başlatılması ve bütün  uyrukların kanun önünde eşitliğinin sağlanması taahhüt edilmiştir.

Padişah tarafından “ferman” biçiminde ilan edilen 1856 tarihli Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’ndaki vaadleri yenileyen ve ayrıca din farkı gözetilmeden bütün devlet uyruklarının eşit işlem görmesi ilkesini getiren bir belgedir.

1876 Anayasası’nda 1909 yılında yapılan değişiklikler ile Bakanlar Kurulunun sorumluluğu esası benimsenmiş, Parlamentonun yetkileri artırılmış, Padişahın yetkileri ise daraltılmıştır.

23 maddelik kısa bir anayasa olan 1921 Anayasası’nın en önemli kuralı, “millî egemenlik ilkesi”dir (m.1).

3 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasından sonra, 1921 Anayasası’nda 29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikle de, “Türkiye Devletinin hükûmet şekli, Cumhuriyettir” (m.1) hükmü getirilerek, Cumhuriyet ilan edilmiştir.

1928 yılında yapılan değişiklikle, Anayasa’daki, “Türkiye Devletinin dini, Din-i İslamdır” hükmü (m.2) ile Meclisin yetkileri arasında sayılan “ahkâm-ı şer’iyenin tenfizi” hükmü (m.26) çıkarılmış, 1937 değişikliği ile de Anayasaya “lâiklik ilkesi” eklenmiştir.

1961 Anayasası, anayasanın üstünlüğü ilkesini açıkça hükme bağlamış (m.8) ve bunu gerçekleştirmek için de kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemek üzere Anayasa Mahkemesini kurmuştur.

1982 Anayasası, yapılan referandumda halk tarafından yüzde 91.4 oy oranıyla onaylanmıştır. Bu yüksek oy oranının alınmasında, halk oylaması sürecinde anayasanın tartışılmasının yasaklanması, devlet başkanı ve yönetimin anayasa lehindeki resmî propagandaları, anayasanın reddi hâlinde ne olacağının belli edilmemiş olması, halkın bir an önce normale geçiş isteği, en önemlisi de anarşi ve terörün sona erdirilmesi nedeniyle halkın ara rejim yönetimine duyduğu minnettarlık gibi etkenlerin çok büyük rolü olmuştur

1982 Anayasasıyla Cumhurbaşkanının belli şartlar altında Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerini yenileme yetkisi kullanılabilir hâle getirilmiştir (m.116). 2017 yılında Anayasada yapılan değişiklikle başkanlık sistemine geçilmesi kabul edilmiş, 116’ncı madde ile Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı seçimlerinin, iki taraftan birinin kararıyla, birlikte yenilenmesi imkânı getirilmiştir.