TÜRK ANAYASA HUKUKU - Deneme Sınavı - 18

23 Aralık 1876’da Padişah İkinci Abdülhamit tarafından “ferman” biçiminde ilan
edilmiştir. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Âyan olmak üzere iki meclisli bir parlamento (Meclis-i Umûmi)kurmuştur. Kanun yapma yetkisi Parlamentoya aittir. Kanun teklif etme hakkı Bakanlar Kuruluna aittir. Ancak milletvekillerinin kanun teklifi ise Padişah’ın iznine bağlıdır. Her iki Meclisçe kabul edilen kanunların Padişah tarafından onaylanması gerekmektedir. Hükûmetin, Parlamentoya karşı sorumluluğu açıkça belirtilmemiştir. Padişah’ın kanunları veto etme ve Parlamentoyu feshetme yetkisi bulunmaktadır. Bir “meşruti monarşi” kurmaya çalışan 1876 Anayasası’nda 1909 yılında bazı değişiklikler yapılarak, temel hak ve hürriyetler genişletilmiş, Bakanlar Kurulunun sorumluluğu esası benimsenmiş, Parlamentonun yetkileri artırılmış, Padişahın yetkileri ise daraltılmıştır.

23 maddelik kısa bir anayasa olan 1921 Anayasası’nın en önemli kuralı, “millî egemenlik ilkesi”dir (m.1).

Öte yandan 1961 Anayasası, seçilmiş siyasi iktidarlar üzerinde, bu Anayasa’yı yapan siyasi güçlerin düşüncelerine uygun bir kontrol sağlanması amacıyla, etkili bir askerî ve yargısal vesayete yer vererek demokrasiden ciddi bir şekilde sapmıştır. Bu yönleriyle 1961 Anayasası, 1924 Anayasası’ndan çok geri bir anayasa olma özelliğine sahiptir. 1982 Anayasası ise 1961 Anayasası’nın bu antidemokratik düzenlemelerini daha da genişleterek benimsemiştir.

1839 yılında Padişah tarafından tek taraflı olarak “ferman” biçiminde ilan edilen Tanzimat Fermanı ile devletin bütün uyrukları için can, mal ve ırz güvenliğinin teminat altına alınması, düzenli bir vergi sistemine geçilmesi, genel ve zorunlu askerlik uygulamasının başlatılması ve bütün  uyrukların kanun önünde eşitliğinin sağlanması taahhüt edilmiştir.

Padişah tarafından “ferman” biçiminde ilan edilen 1856 tarihli Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’ndaki vaadleri yenileyen ve ayrıca din farkı gözetilmeden bütün devlet uyruklarının eşit işlem görmesi ilkesini getiren bir belgedir.

1876 Anayasası’nda 1909 yılında yapılan değişiklikler ile Bakanlar Kurulunun sorumluluğu esası benimsenmiş, Parlamentonun yetkileri artırılmış, Padişahın yetkileri ise daraltılmıştır.

23 maddelik kısa bir anayasa olan 1921 Anayasası’nın en önemli kuralı, “millî egemenlik ilkesi”dir (m.1).

3 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasından sonra, 1921 Anayasası’nda 29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikle de, “Türkiye Devletinin hükûmet şekli, Cumhuriyettir” (m.1) hükmü getirilerek, Cumhuriyet ilan edilmiştir.

1928 yılında yapılan değişiklikle, Anayasa’daki, “Türkiye Devletinin dini, Din-i İslamdır” hükmü (m.2) ile Meclisin yetkileri arasında sayılan “ahkâm-ı şer’iyenin tenfizi” hükmü (m.26) çıkarılmış, 1937 değişikliği ile de Anayasaya “lâiklik ilkesi” eklenmiştir.

1961 Anayasası, anayasanın üstünlüğü ilkesini açıkça hükme bağlamış (m.8) ve bunu gerçekleştirmek için de kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemek üzere Anayasa Mahkemesini kurmuştur.

1982 Anayasası, yapılan referandumda halk tarafından yüzde 91.4 oy oranıyla onaylanmıştır. Bu yüksek oy oranının alınmasında, halk oylaması sürecinde anayasanın tartışılmasının yasaklanması, devlet başkanı ve yönetimin anayasa lehindeki resmî propagandaları, anayasanın reddi hâlinde ne olacağının belli edilmemiş olması, halkın bir an önce normale geçiş isteği, en önemlisi de anarşi ve terörün sona erdirilmesi nedeniyle halkın ara rejim yönetimine duyduğu minnettarlık gibi etkenlerin çok büyük rolü olmuştur

1982 Anayasasıyla Cumhurbaşkanının belli şartlar altında Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerini yenileme yetkisi kullanılabilir hâle getirilmiştir (m.116). 2017 yılında Anayasada yapılan değişiklikle başkanlık sistemine geçilmesi kabul edilmiş, 116’ncı madde ile Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı seçimlerinin, iki taraftan birinin kararıyla, birlikte yenilenmesi imkânı getirilmiştir.

Türkiye’de, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde başlayan anayasacılık hareketleri çerçevesinde “misak” (sözleşme) biçiminde meydana getirilen ilk anayasal belge olan Sened-i İttifak, 1808 yılında merkezî hükûmetin temsilcileri ile âyan temsilcileri arasında yapılan görüşmeler sonucunda kabul edilmiştir.

Sened-i İttifak, merkezi yönetim, ayanlar ve genel olarak halk yararına hükümler içermektedir. Merkezi yönetimin yararına olan hükümler; padişahın ve devletin otoritesini herkes kabul edecektir, sadrazama itaat edilecektir, malî yükümlülükler ve vergilerle ilgili emirlere uyulacaktır, yeniçeri ocağı Padişaha itaat edecektir, ayan, kendi toprakları dışına el atmayacaktır. Âyanların yararına olan hükümler; sadrazamın keyfi eylemleri önlenecektir, suçsuz hanedanlara haksızlık edilmeyecek, bunların sürekliliği korunacak ve kendi yönetimleri altındaki hanedanları koruma hakları tanınacaktır. Genel olarak halkın yararına olan hükümler: yoksullar ve reaya korunacak, vergiler haksız ve ezici olmayacaktır, reayaya zulüm edilmeyecek, suç işlenmesi
durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmeyecektir.

Tanzimat Fermanı’nın devlet yönetimine (yasama, yürütme ve yargı faaliyetleri) ilişkin ilkelerden biri, eşit muamele yükümlülüğüdür. Buna göre, Tanzimat Fermanı ile getirilen haklardan din ayrımı gözetilmeksizin devletin bütün uyrukları yararlanacaktır. Devlet yönetimine dair diğer ilkeler şunlardır: Devlet harcamalarının finansmanı için vergi toplanacaktır; Devletin askerî ve diğer harcamaları kanunla düzenlenecek ve sınırlanacaktır; Kanunlar, yetkili kurullar (Meclisi Ahkamı Adliye ve Babı Seraskeri Darı Şurası-askerî kanunlarda-) tarafından serbestçe görüşülerek kararlaştırıldıktan sonra Padişah tarafından onaylanarak yürürlüğe sokulacaktır; Keyfi cezalara son verilecek, mahkemelerde duruşmaların aleni olması sağlanacak, yargı kararı olmadıkça kimseye ceza verilmeyecektir; Kamusal alan yeni kanunlarla düzenlenecek ve keyfi işlemlere izin verilmeyecektir.

Padişah tarafından “ferman” biçiminde ilan edilen 1856 tarihli Islahat Fermanı ise Tanzimat Fermanı’ndaki vaadleri yenileyen ve ayrıca din farkı gözetilmeden bütün devlet uyruklarının eşit işlem görmesi ilkesini getiren bir belgedir. Belge ile devletin uyrukları arasında var olan vergi, askerlik, yargılama, eğitim, devlet memurluğu ve temsil alanındaki bütün farklar kaldırılıyordu.

1921 Anayasası’nın önemli bir bölümü taşra yönetimine ayrılmıştır. 1921 Anayasası, Türkiye’yi coğrafi ve iktisadi ilişkiler bakımından vilayet, kaza ve nahiyelere bölmüş ve vilayet ve nahiyelerde “halk idaresi”ni kabul etmiştir. Bu nedenle, yerinden yönetim ilkesini o döneme göre oldukça ileri bir düzeyde benimsemiş olan 1921 Anayasasının bu özelliği “yerel katılım ve yerel demokrasi” olarak adlandırılmaktadır.

1924 Anayasası, meclis hükûmeti ile parlamenter rejim arasında karma bir hükûmet sistemi kurmuştur.  1924 Anayasası’nın meclis hükûmeti sistemine benzeyen hükümleri şunlardır: "Türk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır.",“Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanır.”, “Meclis, Hükûmeti her zaman denetleyebilir ve düşürebilir.”. 1924 Anayasası’nın parlamenter sisteme benzeyen hükümleri ise şunlardır: . "Büyük Millet Meclisi, yasama yetkisini kendisi kullanırken, yürütme yetkisini ancak Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir."; “Bakanlar Kurulu, Hükûmetin genel  politikasından birlikte sorumludur.”, “Başbakan, Cumhurbaşkanınca Meclis üyeleri arasından tayin olunur. Öteki bakanlar Başbakanca seçilip tamamı Cumhurbaşkanınca onandıktan sonra Meclise sunulur. Meclis toplanık değilse sunma işi Meclisin toplanmasına bırakılır. Hükûmet tutacağı yolu ve siyasi görüşünü en geç bir hafta içinde Meclise bildirir ve ondan güven ister.”

1924 Anayasası’nın meclis hükûmeti sistemine benzeyen hükümleri şunlardır: "Türk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır.”, “Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanır.”, “Meclis, Hükûmeti her zaman denetleyebilir ve düşürebilir."