Havalimanları

Orville ve Wilbur Wright kardeşlerin 17 Aralık 1903 tarihinde, Kitty Hawk, Kuzey Carolina, Amerika’da sivil havacılığın başlangıç evresi olarak kabul edilen ilk uçuşları geniş, düzlük bir arazi üzerinde gerçekleştirilmiştir.

Sivil Havacılık Kanunu’ndaki tanımlamaya göre; karada ve su üzerinde hava araçlarının kalkması ve inmesi için özel olarak hazırlanmış, hava araçlarının bakım ve diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına, yolcu ve yük alınmasına ve verilmesine elverişli tesisleri bulunan yerlere havaalanı denir. Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (International Civil Aviation Organization – ICAO), Uluslararası Sivil Havacılık Anlaşmasının 14’üncü ekinde tamamı ya da bir kısmı hava araçlarının inişi, kalkışı ve yüzeydeki hareketleri için kullanılmak amacıyla, üzerindeki çeşitli bina, tesis ve donanımlar da dâhil, karada veya suda belirlenmiş yerleri havaalanı olarak tanımlamaktadır.

Türkiye’de uzun yıllar boyunca uluslararası hava trafiği, geliş ve gidişlerine hizmet vermek amacıyla tesis edilmiş olup, gümrük, göçmenlik, halk sağlığı, hayvan ve bitki karantina işlemleri ve benzeri işlemlerin bünyesinde vakit kaybedilmeksizin yürütüldüğü havaalanlarına havalimanı denmiştir. Ancak, dünyadaki uygulamalarda sadece iç hat uçuşlarına, hatta eğitim, spor gibi amaçlara hizmet veren havaalanlarına da havalimanı denmektedir. İngiltere’nin havalimanları kanununda havalimanı, havaalanındaki arazi, binalar ve işlerin bütünü olarak tanımlanmıştır

Havalimanları temelde hava tarafı (air side) ve kara tarafı (land side) olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Her iki tarafta meydana gelen faaliyetler birbiri ile etkileşimlidir. Kara tarafında gerçekleştirilen faaliyetlerin hızı, kalitesi uçuş hattındaki faaliyetin performansını da etkileyebilmektedir. Hava tarafı yolcuların terminal binasından ayrılıp uçağa binecekleri nokta olan kapılarda başlamaktadır. Uçak faaliyetlerinin gerçekleştiği bu alan temel olarak pist, taksi yolları ve aprondan meydana gelir.

Taksiyolu: Havalimanında uçakların yer hareketleri için hazırlanmış ve havalimanının bir bölümü ile diğer bölümü arasında bağlantı sağlamak amacıyla belirlenmiş yoldur. Taksiyolları uçakların piste gidiş ve pistten gelişlerini emniyetli, düzenli ve hızlı bir şekilde sağlamak üzere konumlandırılır. Apron üzerindeki bazı bölgeler de taksiyolu olarak belirlenir.

Apron: Havalimanında uçakların yolcu, posta veya kargo yükleme/indirme, yakıt ikmali, park etme veya bakım amacıyla üzerinde bulunacakları belirli bir alandır. Uçağın havalimanı trafiğine müdahale etmeksizin boşaltılması/yüklenmesi, temizlenmesi ve benzeri hizmetlerin aynı anda ve en hızlı şekilde verilmesine imkân tanıyan bu alanlar, trafiğin süratli ve düzenli sağlanmasına elverişli olmalıdır.

Yolcu terminali birbiri ile bağlantılı alt sistemlerden oluşmaktadır. Gelen ve giden yolcu bölümlerinde yolcuya yönelik yolcu kabul ve bagaj teslimi gibi işlemlerin yapıldığı ana yolcu işlem alanı; uluslararası uçuşlar için pasaport, gümrük ve sağlık kontrolü gibi hizmetlerin verildiği devlet kontrol hizmetleri alanı; giden uçak yolcuları için ana bekleme salonu birincil ve merkezileştirilmiş bekleme alanları; giriş bekleme odalarını içeren ikincil ve dağınık bekleme alanları; hem uçuş hattı hem de kara tarafında yer alan ticari ya da siyasi anlamda önemli yolculara hizmet verilen ayrıcalıklı alanlar yer almaktadır

Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (International Civil Aviation Organization – ICAO) her havaalanına dört harften oluşan ve konum göstergesi adı verilen bir kod verir. Havaalanı konum göstergesine günlük hayatta, çoğunlukla ICAO havaalanı kodu da denmektedir. Örneğin, Atatürk Havalimanının ICAO kodu LTBA veya Antalya Havalimanının ICAO kodu LTAI’dır.
ICAO kodunun ilk harfi dünya üzerindeki bir haberleşme alanını gösterir. ICAO tüm dünyayı çeşitli haberleşme alanlarına ayırmış ve her alana bir harf kodu vermiştir. ICAO kodunun ikinci harfi bir devleti veya bölgeyi gösterir. Üçüncü ve dördüncü harfler ise genellikle havaalanını gösterirler. Ancak, devletler bu harflerin kullanımında da bazı kurallar oluşturabilirler.

Uluslararası Hava Taşıma Birliği (International Air Transport Association – IATA) da her havalimanına üç harften oluşan bir kod vermektedir. IATA havalimanı kodlarında da sadece İngiliz alfabesinin harfleri kullanılır. Kodların çoğu havalimanının veya bulunduğu şehrin adının ilk üç harfinden meydana gelir. Örneğin, Atatürk Havalimanının IATA kodu IST, Adana’nın ADA ve Erzurum’un ERZ’dir. IATA havalimanı kodları biletlemede, rezervasyonlarda, bagajların işlenmesinde ve havayolu ulaştırmasındaki diğer çeşitli ticari faaliyetlerde kullanılırlar.

Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından 14 Mayıs 2002 tarih ve 24755 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmış olan Hava Alanı Yapım, İşletim ve Sertifikalandırma Yönetmeliği'nde (SHY- 14A) havaalanları; referans kodlarına göre küçük havaalanı, orta büyüklükteki havaalanı ve büyük havaalanı olarak üç gurupta sınıflandırılmaktadır. Küçük havaalanı, referans kod numarası 1, 2 ve kod harfi A, B, C olarak belirlenen, uçak referans pist uzunluğu 1200 metreden kısa olan havaalanıdır. Orta büyüklükteki havaalanı, referans kod numarası 3 ve kod harfi A, B, C, D olarak tariflenen, uçak referans pist uzunluğu 1200 ile 1800 metre arasında olan havaalanıdır. Büyük havaalanı, referans kod numarası 4 ve kod harfi C, D, E, F olarak belirlenen, uçak referans pist uzunluğu 1800 m’den büyük olan havaalanıdır.

Havalimanları statülerine göre sivil, sivil-askeri, askeri ve özel statülü olmak üzere dört guruba ayrılır. Sivil havalimanı, sadece sivil hava aracı trafiğine hizmet veren havalimanıdır. Sadece askeri hava araçlarının trafiğine hizmet veren havaalanlarına askeri havaalanı denir. Öncelikle askeri hava trafiğine hizmet vermek üzere inşa edilmiş olan bazı havaalanları, askeri hava trafiğinin ve ülkenin stratejik güvenliğinin imkân vermesi halinde, bölgenin ekonomik ve sosyal gelişimine katkı amacıyla sivil hava araçları trafiğine de açılabilirler. Bu tür havaalanlarına sivil-askeri havalimanı veya askeri-sivil ortak kullanıma açık havalimanı denir.  Özel statülü havaalanı, eğitim, sportif, turizm, hava taksi, vb. genel havacılık faaliyetleri kapsamında özel amaçlarla kullanılan havaalanıdır.

Havalimanları trafik tipine göre üç guruba ayrılırlar. Bunlar uluslararası havalimanları, iç hat havalimanları ve genel havacılık havaalanlarıdır. Uluslararası havalimanları, uluslararası hava ulaştırmasına açık havalimanlarıdır. İç hat havalimanları, ülke içinde bir noktadan diğer noktaya ulaşımın sağlandığı havalimanlarıdır. Genel havacılık havaalanları, eğitim, spor, gösteri, yangın söndürme, hava ambulans, hava taksi, zirai ilaçlama, kişisel gezi vb. amaçlarla, küçük, hafif uçaklar, helikopter ve planörlerle yapılan uçuşlara hizmet veren havaalanlarıdır.

Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca yayınlanmış olan Havaalanları Yer Hizmetleri Yönetmeliği'ne (SHY-22) göre yer hizmetleri türleri 10 alanda gruplandırılmıştır. Bunlar:

1. Temsil
2. Yolcu trafik
3. Yük kontrolü ve haberleşme
4. Ramp: Ramp, kargo ve posta, uçak temizlik, birim yükleme gereçlerinin kontrolü
5. Uçak hat bakım: uçak hat bakım, yakıt ve yağ
6. Uçuş operasyon
7. Hava tarafında ulaşım
8. İkram servis
9. Gözetim ve yönetim
10. Uçak özel güvenlik hizmet ve denetimi hizmetleridir.

Ticari faaliyetler birinci planda yolcular olmak üzere havalimanı kullanıcılarının çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak üzere verilen hizmetlerdir. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca yayınlanmış olan Sivil Hava Ulaşımına Açık Havaalanlarında Yer Alan Terminaller ile Sıhhi İşyerleri için İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik (SHY-33B) incelendiğinde başlıca ticari faaliyetlerin aşağıdaki gibi olduğu görülmektedir:
a. Gümrüksüz (duty-free) satış,
b. Yiyecek-içecek hizmetleri: Kafeler, kafe-barlar, restoranlar, pastaneler,
c. Dinlenme, eğlenme ve kültürel hizmetler: Otel, sinema, tiyatro, konferans ve toplantı salonları, oyun ve eğlence hizmetleri, internet salonları, özel yolcu salonları,
d. Bankalar ve döviz büroları,
e. Yolcuya yönelik kişisel hizmetler: Kuaför, güzellik salonları ve SPA hizmetleri, sauna, hamam, duş hizmetleri, kısa süreli yatak ve dinlenme hizmetleri, masaj salonları, spor salonları, kuru temizleme hizmetleri, bagaj taşıma hizmetleri, fotoğrafçı, bagaj/eşya emanet hizmetleri, ayakkabı boyama ve aksesuar satışı, kuyumculuk,
f. Diğer alışveriş hizmetleri: Büfeler, süpermarketler, gazete bayileri, kitapçılar, çiçekçiler,
g. Taşımacılık hizmetleri: Taksi, araç kiralama, terminal içi taşımacılık,
h. Otopark: Araç park yeri hizmeti, valet hizmeti

Havalimanı mülkiyet ve işletim yapıları sınıflandırılmasında onlarca çeşit bulunmaktadır. Ancak, temelde dört gurupta toplanabilir.
Mülkiyeti ve işletimi kamuya ait havalimanları: Kamu yararı gözetilerek geleneksel yapıda işletilen havalimanlarıdır. 
Mülkiyeti kamuya işletimi özel sektöre ait havalimanları: Değişen sektör ve müşteri yapısı, istek ve ihtiyaçları ile kamu mülkiyetindeki havalimanlarının bağımsız ve profesyonel bir yönetime devredildiği havalimanlarıdır.
Kamu/özel sektör ortaklığındaki havalimanları: Kamu mülkiyetindeki havalimanlarının belirli oranlarda özel sektöre devredilmesi ve işletiminde söz sahibi olması ile hükümetlerin ve siyasi yapının değişiminden daha az etkilenerek faaliyetlerinde ticarileşme verimliliği getirmektedir.
Özel havalimanları: Mülkiyet ve işletim haklarının tamamının özel sektöre ait olduğu havalimanlarıdır.

Türkiye’de Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) aşağıdaki başlıca faaliyet ve hizmetlerden ücret almaktadır:

• Hava aracı konma ve konaklama,
• Havayolu şirketi talep etmişse, havaalanı çalışma saatinin uzatılması,
• Hava araçlarına itfaiye tarafından verilen emniyet tedbiri hizmetleri,
• Havalimanlarının PAT sahalarında verilen araçla, hava aracı ve kara taşıtlarının yönlendirilmesi hizmeti,
• Havalimanı işletmesi tarafından doğrudan verilen veya havalimanındaki diğer kuruluşlar tarafından verilen yolcu trafik, yük kontrolü ve haberleşme, ramp, uçak hat bakım, uçuş operasyon, ikram servis, temsil, gözetim ve yönetim gibi yer hizmetleri,
• Giden yolculara, havalimanlarında ve terminallerde sağlanan kolaylıklar ve verilen hizmetleri içeren yolcu servis (bunla ilgili ücret bilet ücreti içine dâhil edilir),
• Yolcu köprüsü, 400 Hz. elektrik ve su temini,
• Check-in kontuar, transit kontuar, check-in kiosk ve karşılama bankoları tahsisi.

Havacılık dışı gelirler yan ticari hizmetler, tesisler ve kolaylıklardan alınan ücretlerden oluşan gelirlerdir. Bu anlamda ücretlendirilen bazı faaliyetler ve hizmetler aşağıdaki gibidir:
• Yakıt ve yağ satışı imtiyazları,
• Terminal veya havalimanı arazisindeki ticari yerlerin kiraları,
• Ticari işletmelerin satışlarından alınan imtiyazlar,
• Elektrik, su, doğalgaz, ısıtma ve havalandırma kullanımı,
• Reklam panoları,
• Kablosuz internet ve haberleşme hizmetleri,
• Otopark hizmetleri,
• Toplantı veya konferans salonu hizmetleri,
• Yolcular ve uçuş mürettebatları için kısa veya uzun süreli konaklama tesisleri,
• Havalimanında sinema veya televizyon filmi veya dizisi çekimleri,
• Havalimanı içi veya havalimanına ulaştırma hizmetleri,
• Danışmanlık ve proje hizmetleri

Dünya Turizm Örgütü (World Tourism Organization – UNWTO) havayoluyla yolcu taşımacılığı başlığı altında aşağıdaki faaliyet ve hizmetleri turizm endüstrisi kapsamında değerlendirmektedir:

a. Düzenli rotalarda ve düzenli tarifelerle havayolu ile yolcu taşımacılığı,
b. Yolcular için charter uçuşları,
c. Gezinti ve manzara uçuşları,
d. Hava ulaştırması ekipmanının yolcu taşımacılığı amacıyla operatörü ile birlikte kiralanması,
e. Yolcuların eğitim veya eğlence amacıyla havacılık kulüpleri tarafından taşınması gibi genel havacılık faaliyetleri.

Havalimanlarının turizme katkıları yanında olumsuz etkileri de olabilir. Bir destinasyona çok yakın bir havalimanı aşırı gürültü nedeniyle bölgedeki otellerin ve sahillerin cazibesinin azalmasına yol açabileceği gibi ekoturizme hiçbir fayda sağlamaz.

Bir bölgede havalimanının bulunması o bölgeye ulaşılabilirliği artırırken bölgenin refah seviyesinin artmasına da yardımcı olmaktadır. Hava taşımacılığını kullanan bireyler ve işletmeler havalimanı çevresinde bilinçli olarak yeni yerleşim yerleri yaratılmasını sağlamaktadırlar. Bölge ekonomisi, arazi planlaması ve doğal çevrenin korunmasına ilişkin havalimanı planlaması ile bölgesel planlama arasında bir uyum sağlanarak bölgesel planlama ve gelişime katkı yaratılmaktadır. Sürdürülebilir kalkınmaya da önderlik etmektedir. Uluslararası turizmi destekleyerek ve büyümesine yardımcı olarak dünya genelinde fakirliğin azalmasına, yeni iş imkânları yaratılmasına, ülkelerin vergi gelirlerinin artmasına, turizm odaklı olarak koruma altına alınmış bölgeler ile kültürel zenginliklerin ve çevrenin daha iyi korunmasına, turizmden elde edilen gelirlerden bu sektör için en önemli unsurlar olan doğanın ve kültürel kaynakların korunması için ödenek ayrılmasına ve çevre bilincinin yaygınlaşmasına katkı sağlamaktadır.

1933 yılında kurulan Havayolları Devlet İşletme İdaresi’nin King-Bird tipi uçağı, 3 Şubat 1933’te Eskişehir – Ankara arasındaki ilk yolcu taşımacılığı seferini yaptığında, Eskişehir Havaalanı (bugünkü askeri havaalanı) ve Ankara Güvercinlik Havaalanı Türkiye’nin ilk havayolu ulaştırmasına açık havaalanları oldu.

Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğü'nün ana statüsü ile belirlenen amaç ve faaliyet konuları; sivil havacılık faaliyetlerinin gereği olan hava taşımacılığı, havalimanlarının işletilmesi, meydan yer hizmetlerinin yapılması, hava trafik kontrol hizmetlerinin ifası, seyrüsefer sistem ve kolaylıklarının kurulması ve işletilmesi, bu faaliyetler ile ilgili diğer tesis ve sistemlerin kurulması, işletilmesi ve modern havacılık düzeyine çıkarılmasını sağlamaktır.